ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا سووئت حاکمیتی دؤورونده آذربایجانلیلارین ارمنستان‌دان کؤچو پلانلی و دوشونولموش شکیلده دوام ائتدیریلمیش‌دیر. بئله کی، بو پروسئس خصوصیله ایکینجی دونیا محاربه‌سین‌دن سونرا گوجلنمیش و شورویی-نین سوقوتونا قدر دایمی تئندئنسیا دواملی اولا‌راق حیاتا کئچیریلمیش‌دیر.
1943-جو ایل تئهران کونفرانسی زمانی سووئت-ایران مناسبت‌لری مذاکره اه ائدیلرکن، ارمنی دیاسپورو شورویی خاریجی ایشلر ناظری و.مولوتوو‌دان ایراندا یاشایان ارمنیلرین شورویی-یه کؤچورولمه‌سینی خواهش ائتمیش‌دیر. مولوتوو تئهراندا مسئلنی شورویی کپ مک-نین صدری ای.استعالینه چاتدیریر و ارمنیلرین کؤچورولمه‌سینه راضیلیق وئریلیر. ارمنستان کوممونیست پارتیاسی مرکزی کومیته‌سی‌نین کاتیبی ق. آروتیونوو بون‌دان استفاده ائده‌رک خاریج‌دکی ارمنیلرین ارمنستانا کؤچو بهانه‌سی ایله آذربایجانلیلارین ارمنستان‌دان زورلا چیخاریلماسی باره‌ده قرار وئریلمه‌سینه نایل اولور.
آذربایجانلی اهالی‌نین ارمنستان شوروی-دن آذربایجان شوروی-این کور-آراز اووعالیغینا کؤچورولمه‌سی باره‌ده شورویی ناظرلر سووئتی‌نین 23 دئکابر 1947-جی ایل تاریخلی قراری ای.استعالی‌نین ایمزالنامیش فرمانا اساساً، ارمنستان‌دان 100 مین نفرلیک آذربایجانلی اهالی‌نین 1948-1950-جی ایللر عرضینده کؤچورولمه‌سی نظرده توتولوردو. [1]
خالق تصروفات اوزره اوچوت معلومات‌لارینا و ارمنستان شوروی کند تصروفات ناظرلیگی‌نین معلومات‌لارینا اساساً، کؤچورولمه باشلانمامیش‌دان اول 1948-جی ایلده ارمنستاندا 25 مین آذربایجانلی عائله‌سی، یاخود 110 مینه یاخین آذربایجانلی یاشاییردی. اونلاردان یالنیز 9 مین عائله و یا 35 مین نفر آران رایونلاریندا، قالان 75 مین نفر اسه ارمنستان شوروی-این یوکسک داغلیق رایونلاریندا یاشاییردی.[2]
شورویی رهبرلیگی‌نین آذربایجانلیلارین کؤچورولمه‌سینه سبب کیمی آبش، آوروپا، یاخین شرق اؤلکه‌لرینده یاشایان ارمنیلرین گویا وطنه کؤچمک استیی ایدی. آذربایجانلی اهالی‌نین ارمنستان‌دان کؤچورولمه‌سی خاریجی اؤلکه‌لردن کؤچورولن ارمنیلرین قبول ائدیلمه‌سی و یئرلشدیریلمه‌سی شرط‌لرینی خئیلی یونگوللش‌دیریردی. بونا گؤره ده، قرارا اساساً، آذربایجانلی اهالی‌نین کؤچورولمه‌سی نتیجه‌سینده آزاد ائدیلن تیکیلیلر و یاشاییش ائولری گلن ارمنی اهالی‌نین مسکونلاشماسی اوچون استفاده اولونوردو.
ارمنستان‌دان کؤچورولن آذربایجانلیلارا گذشت‌لر و کرئدیت‌لر وئریلسه ده، اونلار فاکتیکی اولا‌راق، ایلک نؤوبه‌ده، اؤز تورپاقلارین‌دان، تاریخلرین‌دن، مدنی ارث‌لرین‌دن، آتا و بابا‌لارین‌دان میراس قالمیش شخصی ائولرین‌دن، بوتون داشینماز املاکین‌دان قارشیلیق‌سیز اولا‌راق مهروم اولوردولار.
فاکت‌لار و سندلر اونو گؤستریر کی، پلانلاش‌دیریلان سایدا آذربایجانلی عائله‌نین ارمنستان‌دان کؤچورولمه‌سینی مویین ائدیلمیش مدتده حیاتا کئچیرمک مومکون اولماییب.[3] اونا گؤره ده 1950-جی ایل سئنتیابرین 6-دا شورویی ناظرلر سووئتی “1951-1955-جی ایللرده آذربایجان شوروی-این کور-آراز اووعالیغینین کولخوزلارینا کؤچورولمه حاقیندا” یئنی قرار قبول ائدیر. همین قرارا اساساً، مویین ائدیلمیش مدت عرضینده ارمنستان شوروی-دن 15 مین کولخوزچو و دیگر آذربایجانلی اهالی‌نین کؤچورولمه‌سی نظرده توتولوردو. بئله‌لیکله، موسکوا کؤچورمه کامپانیاسینین مدتینی اوزادا‌راق آذربایجانلیلارین ارمنستان‌دان کؤچورولمه‌سینه، 23 دئکابر 1947-جی ایل و 10 مارت 1948-جی ایل تاریخلی اوولکی قرارلارا اساساً مویین ائدیلمیش 100 مین کیمی آرزوولونان رقمه نایل اولماغا چعالیشیردی. لاکین آذربایجان شوروی-این کند تصروفات ناظری ای.عبدالله یئوین آذربایجان کپ مک-نین کاتیبی ای.موستافایئوه و رئسپوبلیکا ناظرلر سووئتی‌نین صدری ت.قولیئوه اونوانلادیغی 13 اوکتیابر 1953-جو ایل تاریخلی مکتوبون‌دان گؤرونور کی، موسکوا اؤز نیتینه تام شکیلده چاتمامیش‌دیر. 1948-1953-جو ایللر عرضینده ارمنستان شوروی-دن 11914 تسرروفات (53000 نفر) کور-آراز اووعالیغینا کؤچورولموشدو.
شورویی رهبرلیگی‌نین تورک-مسلمان خالقلارینین، او جمله‌دن ده بو دئپورتاسیا سیاستی چئچئنلرین، اینقوش‌لارین، بالکارلارین، قاراچایلیلارین و دیگر خالقلارین قازاخیستانا و اورتا آسیایا دئپورتاسیاسی ایله عینی سویه‌ده قرارلاشیر. آذربایجانلیلار مجبورن دئپورتاسیایا مروز قالدیلار و بو دئپورتاسیا، اون مینلرله اینسانین آدی، وردیش ائتدیگی حیات ریتمینی پوزموش، اونلاری یئنی شرایطه، یئنی حیات طرزینه، یئنی مشغولیت‌لره اویغونلاشماغا وادار ائتمیشدی.
1997-جی ایل دئکابرین 18-ده آذربایجان جمهوریتینین جمهور رئیسی حیدر علی یئوین “1948-1953-جو ایللرده آذربایجانلیلارین ارمنستان شوروی اراضیسین‌دکی تاریخی-ائتنیک تورپاقلارین‌دان کوتلوی صورتده دئپورتاسیاسی حاقیندا” [4] ایمزالادیغی فرمانلا تاریخی و دده-بابا یوردلاری اولان آذربایجانلیلارین 1948-1953-جو ایللرده ارمنستان‌دان دئپورتاسیاسینا ایلک دفعه حقوقی-سیاسی قیمت وئریلدی. فرماندا بو ایشده ارمنی شووینیست دایره‌لری‌نین و شورویی رهبرلیگی‌نین جینایتکار سیاستی ایله یاناشی، آذربایجان شوروی رهبرلیگی‌نین اؤز خالقینین طالع ینه، اونون وطنداش‌لاریمیزا قارشی تؤره‌دیلن جینایت‌لرین تشکیلینده و حیاتا کئچیریلمه‌سینده ایشتیراکی قید اولونوردو.
استعالین طرفین‌دن 1948-1953-جو ایللرده حیاتا کئچیریلن آذربایجانلیلارین نؤوبتی دئپورتاسیاسی زمانی ارمنیلرین خصوصیله دقت مرکزینده ساخلادیقلاری مسئله اقتصادی، سوسیال و معنوی جهت‌دن گوجلو، استراتئژی اهمیت‌لی آذربایجانلی یاشاییش منطقه‌لری‌نین بوشالدیلماسی ایدی.[5] بو سبب‌دن ایلک مرحله‌ده ایروان شهری (ایندیکی یئرئوان شهری) یاخینلیغینلداکی یاشاییش منطقه‌لری آذربایجانلیلاردان تمیزلنمیش، سونرا اسه رایون مرکزلری، اطراف کند و قصبه‌لرین اهالیسی کؤچورولموش‌دور. دئپورتاسیایا مروز قالان اهالی‌نین بیر حصه‌سی ارمنستانین داغ رایونلاریندا یاشادیغی اوچون کور-آراز اووعالیغین‌داکی ایقلیم شرایطینه چتین عالیشمیش‌دیر. بو سبب‌دن ده کور-آراز اووعالیغینا کؤچورولموش اون مینلرله آذربایجانلی آراسیندا کوتلوی اؤلوم حال‌لاری قیده عالینمیش‌دیر.
دیگر طرف‌دن، ارمنستان‌دان کؤچورولن بیر نفر ده آذربایجانلی داغلیق قاراباغ اراضیسینه بوراخیلمامیش‌دیر[6]. عکسینه “بؤیوک ارمنستان” ایدئیاسینین حیاتا کئچیریلمه‌سی استیقامتینده بو اراضی‌نین آذربایجانلیلاردان بوشالدیلماسی ایشی پلانلی صورتده دوام ائتدیریلمیش و داخیلی کؤچورمه آدی ایله 1949-جو ایلده داغلیق قاراباغدن 132 عائله (549 نفر) آذربایجانین خانلار رایونونا کؤچورولموش‌دور. عینی زاماندا آذربایجان یاشاییش منطقه‌لری‌نین آدلارینین دییشدیریلمه‌سی، تحصیل و مدنیت اوجاقلارینین باغلانماسی، رایونلارین بیرلشدیریلمه‌سی عملیاتی حیاتا کئچیریلمیش‌دیر. 1947-1953-جو ایللرده آذربایجانلیلار یاشایان 60 منطقه‌نین آدی دییشدیرمیش‌دیر. عمومیتله اسه، 1921-1988-جی ایللرده ارمنستاندا یوزلرله تورک منشعالی یاشاییش مسکنی‌نین آدی دییشدیریلمیش‌دیر.
دئپورتاسیا زمانی ارمنیلرین حیاتا کئچیردیک‌لری حیله‌گرلیک اسه اوندان عبارت ایدی کی، رایون و شهرلرین اهالیسی آز سایدا آذربایجانلی قالماق شرطی ایله کؤچورولموش‌دور. آزلیقدا قالان اهالی اسه نؤوبتی مرحله‌ده – ارمنستان اراضیسی‌نین تامامیله آذربایجانلیلاردان “تمیزلنمه‌سی” عملیاتی زمانی اؤلکه‌دن چیخاریلمیش‌دیر.[7]
شورویی حکومتی‌نین آذربایجانلیلارین کؤچورولمه‌سی حاقیندا وئردیگی قرارلار ارمنستان حکومتینه شانس وئرمیشدی کی، ایلک نؤوبه‌ده ایروان اطرافیندا و ارمنستانین خاریجی سرحدلری بویونجا مؤوجود اولان آذربایجانلی یاشاییش منطقه‌لری‌نین کؤچورولمه‌سینه نایل اولونسون. ارمنستان حکومتی‌نین نماینده‌لری آذربایجانلی اهالی‌نین پسیخولوژی جهت‌دن کؤچورولمه‌یه حاضرلانماسی اوچون موختلیف شاییه‌لر یاییردیلار. ارمنستان شوروی-این داخیلی ایشلر ناظری گئنئرال-مایور خ.قریقوریانین ایمضاسی ایله 3 مای 1948-جی ایلده م.ج.باغیرووا اونوانلانمیش “آذربایجان شوروی-ا قارشیداکی کؤچورولمه ایله علاقه‌دار ارمنستانین آذربایجانلی اهالیسی آراسین‌داکی اهوال-روهیه حاقیندا آراییش”دا تکجه کؤچورولمه‌سی نظرده توتولان رایونلارین آذربایجانلی اهالی‌نین نارازیلیقلاری دئییل، بو ایشده ماراغی اولان، داغلیق قاراباغین و ناخچیوانین ارمنستانا بیرلشدیریلمه‌سینی آرزولایان ارمنیلرین سؤیلدیک‌لری ده اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.[8]
آرخیو سندلرینده ایروان شهرین‌دن آذربایجانلیلارین دئپورتاسیاسینا دایر فاکت‌لار دا بونو گؤستریری. مسئلن، 1948-جی ایلین دئکابریندا ایروان شهرین‌دن 64 آذربایجانلی عائله‌سی‌نین (253 نفر) کؤچورولدوگو، 1949-جو ایلده اسه 400 عائله‌نین کؤچورولمه‌سی‌نین نظرده توتولماسی فاکتی قید ائدیلمیش‌دیر.
1948-1950-جی ایللرده ارمنستان‌دان کؤچورولموش 8110 عائله‌دن یالنیز 3232-سی یاشاییش ائولری ایله تامین اولونموشدو. 1950-جی ایلده کؤچورولنلر اوچون 3500 ائو تیکمک قرارا عالینسا دا، یالنیز 470 ائو تیکیلمیشدی. یالنیز 1488 کؤچکون عائله‌سی هیتیانی تسرروفات ساحه‌سی ایله تامین اولونموشدو. 1951-جی ایلده کؤچکونلر اوچون 5000 یاشاییش ائوی‌نین تیکینتیسی پلانلاشدیریلسا دا، جمعیسی 3074 ائو تیکیلیب استفاده‌یه وئریلمیشدی. 1952-جی ایلده ارمنستان شوروی-دن کور-آراز اووعالیغینا 600 تصروفاتن کؤچورولمه‌سی پلانلاشدیریلیر و پلان آرتیقلاماسی ایله (124،6 فایز) یئرینه یئتیریلیر.[9]
ارمنستان‌دان آذربایجانلیلارین دئپورتاسیاسی باشا چاتدیریلدیق‌دان سونرا اورادا یاشایان آذربایجانلی اهالی‌نین آزالماسینی بهانه ائده‌رک، رایون و رئسپوبلیکا میقیاسیندا مویین وظیفه‌لر توتان آذربایجانلی کادرلارین ارمنیلرله اوز ائدیلمه‌سینه باشلانیلدی.
قاراباغلار، وئدی، زنگیباسار، کراسنوسئلو رایونلارینین پارتیا کومیته‌لری‌نین آذربایجانلی بیرینجی کاتیبلری، دیگر 10 رایوندا اسه ایکینجی و اوچونجو کاتیبلری وظیفه‌دن آزاد ائده‌رک یئرلرینه ارمنیلری تعیین ائتدیلر. آماسیا، باسارکئچر و کراسنوسئلو رایونلارین‌دان باشقا، یئرده قالان رایونلاردا آذربایجان دیلینده چیخان قزئت‌لر باغلاندی. [10]
ج.جاببارلینین آدینی داشییان ایروان دولت آذربایجان درام تئاتری 1949-جو ایلده آذربایجانلیلارین یاشامادیغی باسارکئچر رایونونون مرکزینه کؤچورولموش، 1952-جی ایلده اسه معالیلشدیریلممه‌سی سببین‌دن باغلانمیشدی. ایروان تئاتری یالنیز 1967-جی ایلده یئنیدن ایرواندا فععالیتینی برپا ائتمیشدی. [11]
خ.آبوویان آدینا ایروان پئداقوژی اینستیتوتوندا 1937-جی ایلدن تحصیلی آذربایجان دیلینده اولان بؤلمه‌لری – دیل-ادبیات، تاریخ-جوغرافیا، فیزیکا-ریاضیات فاکولته‌لری و ارمنستان دولت قیابی پئداقوژی اینستیتوتوندا مؤوجود اولان ائینیادلی فاکولته‌لری باغلانا‌راق، 1948-جی ایلده آذربایجان‌داکی موافق اینستیتوت‌لارا کؤچورولدولر. 1924-جو ایلده ایروان آذربایجانلی پئداقوژی تئکنیکومو باغلانا‌راق اونون فاکولته‌لری کند رایونو حساب ائدیلن خانلار (حاضردا گؤیگؤل) رایون مرکزینه کؤچورولدو.
عمومیتله، آذربایجانلیلارین 1948-1956-جی ایللرده تاریخی آذربایجان تورپاقلاریندا یارایلان ارمنستان شوروی-دن، اؤز تاریخی ائتنیک تورپاقلارین‌دان دئپورتاسیا ائدیلن آذربایجانلیلارین بو فاجعه‌سی حقوقی جهت‌دن 1948-جی ایلده BMT-نین اینسان حقوقلاری کومیسسیاسینین قبول ائتدیگی قرارین 2 ماده‌سینه اویغون اولا‌راق سویقیریم و ائتنیک تمیزلمه کیمی قیمتلندیریلمه‌لی، دونیا جیتیمایتینه، بین الملل و رئگیونال تشکیلات‌لارینا چاتدیرلمعالی، دونیانین آپاریجی کیو-لرینده مقاله‌لر یازیلمعالی، خاریجی اؤلکه‌لرده کونفرانس، سئمینارلار تشکیل ائدیلملدیر.
ادبیات
[1] Paşayev A. Köçürülmə. Bakı: Azərnəşr, -1995,- 40 s.
[2] Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998,
[3] سبحان طالیبلی ائرمنیلرین آذربایجانا قارشی اساسسیز تورپاق ایدئاالری و داغلیق قاراباغ و اطراف رایونالرین اشغالی ص. 25-34ماهنامه خداآفرین شماره 187 سال 1399 شهریور ماه
[4] “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin imzaladığı Fərman// https://e-qanun.az/framework/4099
[5] Nəcəfov B.İ. Deportasiya. III hissə, Bakı: Çaşıoğlu, – 2006.-320 səh.
[6] Talıblı S.Ə. İran İslam Respublikasının Qafqaz siyasətində Dağlıq Qarabağ problemi (1191-2005-ci illər). Baki: Elm və təhsil, 2016.- s. 221-225
[7] https://supremecourt.gov.az/static/view/20
[8] Bax: Qasımlı M.C. Ermənistanın sovetləşdirilməsindən Azərbaycan ərazilərinin işğalınadək erməni iddiaları: tarix-olduğu kimi (1920-1994-cü illər). Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. 2016. 520 s.
[9] Bax: Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası (1948–1953-cü illər)” sənədlər toplusu. Bakı: Zərdabi LTD MMC, – 2013.
[10] Bayramov A.Ə. Tarixi faciələrimiz: deportasiya, represiya və soyqırımı. Bakı: “AM965” MMC-nin mətbəəsi, – 2015, – 416 s.
[11] https://soyqirim.az/link/6221
