Əkbər N. Nəcəf: Bəzi Səfəvi-Qızılbaş simvolları

GADTB: Qızılbaş dövləti adı ilə 1501-ci ildə ortaya çıxan səfəvilər sosial, siyasi, dini və kultural cəhətdən ənənəvi türk həyat tərzini və inanc sistemini İslami kimlik içində yaşatdıqları üçün güclü simvolik dəyərlərə sahib idilər. Bu simvolizm qızılbaşların geyimindən dövlət sisteminə qədər hər sahədə özünü əks etdirirdi. Qızılbaş inanc sistemində ex nihilo, liturji, mana, theologoumene, epifani, hiyerofani, kratofani kimi mifik və mistik dəyərlər, anlayışlar və inamlar müəyyən edilib, öyrənilmədiyi səbəbindən həmin simvollardan bəhs etmək çox çətindir. Bunların sayı bu məqalədə haqqında bəhs edilən simvollardan daha çox olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bizim çalışmamızda onların, sadəcə, başlıcalarına yer verilmişdir. Sosial həyatda, məişətdə, orduda yer alan simvolları burada daxil etdiyimizdə sayları yüzlərlə ölçülən səfəvi-qızılbaş simvolizmi ilə qarşılaşacağımıza şübhə etməmək lazımdır. Təbii bu simvolların inanc sistemindəki yerlərini müəyyən edib, təhlil etmək böyük bir araşdırmanın tərkib hissəsi olduğundan daha sistemli və uzun illik çalışmalara ehtiyac var.

Səfəvi simvolizmindən bəhs edildiyində bunları səkkiz qrupa ayırmalıyıq. Həmin qruplaşma türk inanc sisteminin də təməlini təşkil edir.

1. 1. Yaradıcı aləm (Tanrı, Kainat, Yer, Su və s.)
2. 2. Yaradıcı ünsürlər (Günəş-Ay, Külək, Dağ-Daş, Yada daşı və s.)
3. 3. Yaradıcı varlıqlar (Xıdır və ya Xızır, Divlər, Pirlər, Şeyx və Dərvişlər və s.)
4. 4. İnsani aləmlə bağlı varlıqlar (Həyat, Ruh, Qılınc, Qapı və s.)
5. 5. Heyvani aləmlə bağlı varlıqlar (Qurd, İlan, Aslan və s.)
6. 6. Quşlar aləmi ilə bağlı varlıqlar (Qrifonlar, Qartal cinsindən olan quşlar və s.)
7. 7. Nəbati varlıqlar (ağaclar, meyvələr, bitkilər, otlar və s.)
8. 8. Mifik-mistik rituallar (ayinlər, mərasimlər, qurban, damğa, dua, qoruyucu elementlər və s.)

Bu qruplaşma işlənən və həyatın müxtəlif sahələridə rəmzi forma qazanan simvolların daşıdıqları dəyəri və kəsb etdikləri mənaları öyrənmək və müəyyən etmək baxımından son dərəcə mühümdür. Bəzən bir simvol birdən çox qrupun içində yer ala bilər. Amma bu onun çıxış yerini dəyişdirməz, sadəcə, simvolun geniş məna qazandığını və ona yüklənən dəyərlərin müxtəlifliyini göstərir.

Digər tərəfdən buraya ədəbi simvolları, rəng simvollarını, psixoloji simvolları da daxil etmək mümkündür. Misal üçün divan ədəbiyyatında “gül-bülbül”, tasavvufi ədəbiyyatda “aşiq-məşuq”, rənglər arasında ağ-qara, göy, psixoloji mənada “ilham pərisi” kimi ifadələr artıq simvollaşmış və geniş məna kəsb edirlər. Yenə bunun kimi doğum, törəmə, yaranma, evlənmə, ölüm, ev-memarlıq kimi sahələri də əhatə edən böyük bir simvollar səhnəsinin olduğunu unutmamlıyıq. Amma bunların ayrı bir qrup olaraq deyil də, qeyd edilən qrupların içində alt qruplar olaraq dəyərləndirmək lazımdır.

 

Türk dilində im, müasir Türkiyə türkcəsində simgə kimi sözlərlə qarşılanan simvol damğa, möhür, tuğra, ikon, loqo, marka, amblem kimi bir düşüncə, fikir və ya varlığın yerini və mənasını göstərən işarələr formasıdır. Bu işarələr bəzən bir dini, bəzən də bir əşyanı ifadə edəcək həcmə sahib ola bilər. Burada başlıca olaraq diqqət edilməsi gərəkən xüsus, simvollaşan şeyin və ya mənanın kütləviləşməsi, hamıda eyni şeyə qarşı ortaq psixoloji təsiri oyandırmasıdır. Günümüzdə şirkətləşmələr və texnoloji inkişafın təsiri ilə adiləşən simvollar, qədim və orta əsrlərdə daha ülvi, geniş, mifik və mistik mənalar kəsb edirdi.

Bir şeyin simvollaşması mifik, hissi və dünyəvi olaraq ayrılsa da simvollun yaranması hər zaman müqəddəs bir mifik dəyərə (əsa, möhür, üzzük kimi) bağlıdır. Günümüzdə bizə müasir görünən və bir əşyanı ifadə edən simvollar, müəyyən mifik mənbələrdən qaynaqlanaraq yeni forma və şəkil aldığını unutmamaq lazımdır. Qısaca imin bir elm təşkil etdiyini qeyd etməliyik. Yaxın gələcəkdə komputerləşmə və texniki şifrələmələr artdıqca simvolizmin daha da yayqın şəkil alacağı bir geçəkdir. Artıq bunların dilin içində yer aldığına, insani münasibətlərdə geniş işlədildiyinə şahid oluruq. Bu mənada bir çox beynəlxalq quruluş, böyük dövlətlərin elmi qurumları və inistitutları özlərinin milli, dini, təbii simvol və işarət dillərini işləyib hazırlamaqda və bunları müasir həyat tərzinə tətbiq edib, işlədirlər. Nəzərə almalıyıq ki, dövlətlər, siyasi-hərbi qurum və qurluşlar öz missiyalarını tamaladıqda sonra yox olub gedirlər, amma onların insanların yaddaşında buraxdığı izlər simvolik şəkildə hər zaman yaşayır. Xüsisilə də inanc imləri min illərlə xalqların yaddaşında və təfəkküründə əvvəlki qədər canlı yer alırlar. Bütün bunları diqqətə aldığımızda Səfəvi-Qızılbaş simvollarının öyrənilməsinin nə qədər vacib və əhəmiyyətli olduğu ortaya çıxır. Unutmaq olmaz ki, bugün Azərbaycanda milyonlarla insanı ibadətə səsləyən əzan son oxunuş şəklini Səvəfi dövründə almış və Səvəfi-Qızılbaş inancının bir çox simvolik mənalarını özündə əks etdirməkdədir.

Burada bir cəhəti də qeyd etməliyik. Simvolları tamamilə insan ağlının və inancının məhsulu hesab etmək səhvdir. Müqəddəs kitablarda Tanrının insanlarla bir çox hallarda simvollar (8 cənnət, 7 cəhənnəm, əbədi əzab, ölümdən sonra dirilmə, müqəddəs hərflər və s.) və işarələrlə danışdığını unutmamaq lazımdır. Əslində simvolların yaranmasında bu amilin də stimul təşkil etdiyi aydındır.

GÜNƏŞ

Səfəvi simvolizminin tam mərkəzində yer almasa da, Günəş qızılbaş inanc sistemində təyin edici imdir. Günəş təsviri hər şeydən əvvəl Səfəvi pullarında və bayrağında qarşımıza çıxır. Səfəvilərin bayraqlarının şəkli və forması haqqında birinci əl mənbələrdə məlumat tapmaq olmur. Bu barədə ancaq xarici dövlətlərin səyyah və elçilərinin raportlarında bir neçə sətirlik məlumat verilib. Belə məlumatları toplayan İranlı alim Xanbaba Bəyaniyə görə, səfəvilər üstündə Kəliməyi-şəhadət, Qurandan ayələr yazılan, İmam Əlinin qılıncı zülfüqarın həkk edildiyi, Aslan-Günəş təsvirli bayraqlar daşıyırdılar. Həmin bayraqları aləmdar başı adlanan vəzifəli şəxslər şahın qabağında daşıyırdılar. Səyyah Adam Oleari də səfəvilərn “qabağında Aslan dayanan günəşli bayrağından” bəhs edir. Nyukastl hakimi adından Səfəvi ölkəsinə gələn John Fryer I Süleymanın (1666-1694) bayrağını görmüş və həmin bayrağın ağ rəngdə olduğunu üstündə də qanlı qılıncın yer aldığını qeyd etmişdir. Səfir burada Günəş təsvirindən bəhs etməyib. Fransız səyyah Chardin isə (1643-1713) Qızılbaş ölkəsini səyahətində burada işlədilən üstündə Günəş motivli pullardan bəhs edir.

Şübphəsiz türk dövlətlərində olduğu kimi səfəvilərdə də bir və eyni tip bayrağın olmadığı məlumdur. Sadəcə hökmdarların özlərinə aid ov, savaş və səfər kimi müxtəlif rəngdə və formada ailəmləri olurdu. Amma bilinən o ki, Günəş həm səfəvi bayraqlarında, həm də pullarında təsvir edilmişdir.

Bir iddiaya görə, buradakı Günəş əfsanəvi Pers hökmdarı Cəmşidi, Aslan isə İmam Əlini təmsil edirdi. Bu iddianı dövrün səfəvi minyaturlarına dayanaraq əsaslandırırlar. Məsələ burasındadır ki, Günəş bütün xalqların inanc sistemində, düşüncəsində və ədəbiyyatında yer alan fiqurlardan biri olsa da, ana fiqur deyildir. Bu səbəbdən Günəşi tək bir xalqın inanc və ədəbiyyatına bağlı hesab etmək doğru deyildir. Türk inanc sistemində də Günəş güclü yaradıcı ünüsürlər arasında yer almış və simvollaşmışdır.

Türk dövlət sistemində Günəş-Aslan simvoları ən çox Səlcuqlar dövründə işlədilib. Həm Böyük Səlcuqlu, həm də Türkiyə Səlcuqlu dövlətlərində üstündə Günəş-Aslan motivləri olan pullar zərb edilib.

Səfəvilərdəki Günəş təsviri böyük ehtimalla “əbədilik” simvolu idi. Ay və digər səmavi ünsürlərdən fərqli olaraq Günəş ölümsüzdür. Mifolojik sistemdə Günəşin batışı isə “ölüm”ü deyil, Günəşin qaranlıq dünyaya səyahəti kimi qiymətləndirilir. Bəzi tədqiqatlarda, müharibə simgəsi olaraq təsvir edilən Günəşin mitraizm və zərdüştlüklə bağları üzərində dayanılırsa da bu səhvdir. Mitraizmdə təşvir olunan “od, alov, atəş” təsvirləri Günəşlə deyil, ildırımla bağlıdır. İldırım isə Günəş deyil, Göy ünsürün təmsilidir. bağları eyni simvolu əks etdirməsi qızılbaş kimliyi ilə daha yaxın məna kəsb edir.

1870-ci ildə A.Bastian adlı bir etnoloq dünyadakı Günəşlə bağlı inanc simvollarını toplayaraq, Günəşin bir ibadət şəkli olduğunu iddia etdi. Ondan 50 il sonra digər bir etnoqraf Sir James Frazer Günəşlə bağlı simvolların bol olduğu Afrika, Avıstraliya, Malenezya, Polinezya və Mikronezyada uzun araşdırmaların ardından “Günəşin ana və təyin edici simvol olmadığı” qənaətinə gəldi.

Bəzi tarixçilər mifolojik inanclarda “Günəşlə eyniləşmə” ilə bir başa Günəşə bağlı inancları eyni qəbul ediblər. Buna ən yaxşı nümunə Zərdüştlük inancıdır. Zərdüştlük, daha doğrusu atəşpərəstlikdə yer alan od ünsürünü Günəşlə eyniləşdirən tədqiqatçılar, bu ünsürü mərkəzə alaraq, Günəşi ana simvol kimi təqdim ediblər. İddiaların əksinə atəşpərəstlikdə odla Günəşin eyniliyi təsdiqlənməyib.

Səfəvi-qızılbaş sistemində Günəş eyni zamanda qutun (ilahi hakimiyyətin) də təcəssümü idi. Təmizlənməyi, arınmağı, müqəddəsləşməyi də əks etdirən Günəş qızlbaş-ələvi inanc sistemində Əhməd Yəsəvi, Hacı Bektaş Vəli kimi mistik-sufi dərvişlərin kəramətlərində və mənakıbəvi kimliklərində də öz əksini tapıb.

AY

Səfəvi simvolizmində Günəşlə paralele yer alan bir digər ünsür Aydır. Ay təsviri daha çox Səfəvi dövrü əbədi-dini mətinlərində yer alır. Ayın tam halı (dolunay), yarım halı (hilal) səfəvi ordu sistemində də mühüm təyin edici astrolojik amil idi.

Türk inanc sistemində Ayın yer üzərindəki simvolu boğa (buğa), qurd, ayı, ilan və digər heyvanlardır. Şumerlərdə Ayın simvolu olan boğa, Hind və Misir inancında inək olaraq təzahür edir. Türklərdəki qurd simvolu da Ayı təmsil edir. Məlum olduğu kimi, inək “dişi” olduğu halda, boğa erkəkdir və kişinin cinsi gücünün də simvoludur. Türklərdəki qurd simvolu isə həm dişi, həm də erkəkdir. Ay kultunun irani mənşəli olduğu haqqında F.K.K.Müllerin irəli sürdüyü iddia doğru deyildir. Çünki Ay simvolu demək olar ki, bütün xalqların mifik inancında yaradıcı unsur olaraq mövcuddur.

Türk inanc sistemində Ay motivi haqqındakı təsvirlər Günəşdən daha zəngindir. Uzun və soyuq bozqır torpaqları insan ilə Ay arasında fərqli və xüsusi münasibətlərin formalaşamasına səbəb olmuşdur. Türk inanc sistemində Ay türk soyunun yaranmasından müharibə taktikalarına qədər həyatın bütün sahələrində yer alır.

“Oğuz xaqan” dastanının uyğur versiyasında Oğuz xanın atasının adı Ayxandır. Maraqlıdır ki, Oğuz xanın oğlu da eyni adı daşıyırdı.

Misirdə hökm sürmüş Məmlüklər dövləti (1250-1517) qədim türk inanclarını da yaşatmışdılar. İnsanın yaradılışını “dörd ünsür və palçıqla” əsaslandıran bu inanclar qədim Anadolu mifologiyası ilə yaxınlıq təşkil edir. Amma burada şəxs adlarının türkcə olması diqqəti cəlb edir. Bu rəvayətlər Uluğ Xan Ata Bitikçi tərəfindən qələmə alınıb. Əslində, dörd ünsür uyğur türklərinin inanc sistemində də var. Buna görə türklərin (eyni zamanda, insanın) ilk nümayəndəsi (Adəm) Ay-Atam adlanırdı. Əfsanəyə görə, “çox qədim dövrlərdə çox yağışlar yağmış, torpaq palçıq kimi axmışdır. Palçıq Qara Dağ adlanan dağın içindəki mağaraya dolmuşdur. Mağaranın içindəki qayalar yarılmış və qaya yarıqları insan formasını almışdır. Axan palçıq isə bu insan formasındakı qəlibə dolmuşdur. Bunun üstündən çox zaman keçmiş, yarıqlardakı torpaq, sular bir-birinə qarışmış və Saratan bürcü vasitəsilə hava ilə yoğrulmuşdur. Mağara qadın formasında, mağaranın içi də kadın karnı (qadın rəhmi) şəklində imiş. Doqquz ay fasiləsiz külək əsmişdir. Su, od, torpaq və külək insana can vermək üçün birləşmişdir. Ay-Atam adlı ilk insan belə yaranmışdır. Ay-Atam göydən enmiş, yerə qonmuşdur. Bu yerin suyu şirin, havası isə çox sərtdi (Isıq-göl). Sonra yenə yağış və sellər balşamışdır. Mağara yenə palçıqla dolmuşdur. Bu dəfə günəş Sünbülə bürcündə dayanmışdır. Bu bürc Saratandan daha aşağıda dayanmış və palçıq yenə bişmişdir. Bundan da bir Xatun kişi yaranmışdır. Adına Ay-va demişdilər. Ay-Atam ilə Ay-va evlənirlər. Bunların 40 uşaqları olur, yarısı oğlan, yarısı qız. Onlar da evlənib soyları artır. Ay-Atam ilə Ay-va öldükdə uşaqları onları yarandıqları mağarada basdırırlar. Mağaranın qapısını da qızıl qapı ilə bağlayırlar”.

Mağara qədim türk inanc sistemində mühüm yer turur və J.P.Ruya görə, “ana rəhmi” funksiyasını icra edir. Uyğur hekayəsində Ay-Atam və Ay-va (Adəm və Həvva) mağarada yaranıblar. Amma kişinin ruhunun Aydan, qadının ruhunun isə Günəşdən gəldiyi aydın olur. Bu, Ay və Günəşin türklərdə “ulu ata-ana” qəbul edildiyini göstərir.

Ayın ilk insan (kişi) funksiyasını icra etməsi Çingiz xanın nəslinin yaranması haqqındakı inanclarda da öz əksini tapıb. Çingiz xanın ulu nənəsi Alan-Kova çadırda yatarkən “Sarı Ay işığı” kişi şəklində ona gəlmiş və “səhər olanda it kimi sürünüb çadırdan” çıxmışdır. Bunun nəticəsində Alan-kova üç övlad dünyaya gətirmişdir. Maraqlıdır ki, Alan-kova adındakı “kova” sözü də “mağara” kimi (içinə alan) bir məna kəsb edir.

B.Ögəl “sarı Ay işığı” təsvirində sarının Çin imperiyasının müqəddəs rəngi olduğunu qeyd edir. Amma ən qədim Çin əfsanələrində çinlilər “qarabaşlar” adlanırdı və onların uzun əsrlər boyu “sarıbaşlar” adlanan türklərə qarşı vuruşduqları qeyd edilir. Sarı qıpçaq kimliyi ilə də yaxınlıq ifadə edir. Hətta Alan-kova adındakı “kova” bir başa “qıpçaq” adı ilə əlaqəlidir.

Yusif Xas-Hacibin “Qutadqu-biliq” əsərində səyyarələr (Saturn, Yupiter, Günəş, Merih, Zöhrə və Merkuri) arasında Ay yeddinci sırada göstərilir və yerə ən yaxın planet kimi qeyd edilir.

Türk inanc sistemində yer alan orijinal inamlardan biri də Ayın qurdlar tərəfindən yeyilməsidir. Ümumiyyətlə, qədim türklər Günəş və Ayın insana yaxşılıq bəxş edən müqəddəs güclər olduğuna inanıblar. Bunlardan Günəş istilik, Ay isə soyuğun rəmzi idi. Ayın üstündəki ləkə, Altay türklərinə görə, insanları yeyən divin işarəsidir. Rəvayətə görə, insanları yeyən divi ağacda yatarkən Ay oğurlayıb göy üzünə çıxmışdır. Buna görə də dolunay zamanı Ayın üzərində görünən ləkə div ilə onun yatdığı ağacın təsviri idi.

Bəzi zamanlarda Ay göy üzündə tam halda (dolunay) görünür. Bəzən də yarım ay, aypara formasını alır. Qədim insanlar bunun səbəbini Ayın qutlu qurdlar tərəfindən yeyilməsinə yozublar. Bir Altay rəvayətində belə deyilir: “Ay göylərdə dolaşıb, bir qab kimi yumru olduğunda qurdlar və ayılar tez qaçıb ondan bir parça dişləyirlər və beləcə, Ayın aypara şəklini almasına səbəb olurlar. Ay yaralı şəkildə göy üzündən gedərmiş. Amma yaralarını sağaldıqdan sonra yenidən ortaya çıxarmış”.

Sibirdə yaşayan gilyaklara görə, Ayı itlər yeyirdi. Şimal qütbündə yaşayan insanlar isə “Ayı ayıların yediyinə” inanırdılar. Yakutlar “Ayın qurdlar tərəfindən yeyildiyinə” inanıblar.

Qədim türk inanc sistemində göydə yaşayan şeytani varlıqlar mövcuddur. Bunlardan biri də yeddi başlı divdir. Bəzi inamlarda bu div yelbəgən adlanırdı. Həmin bu varlıqlar ulduzlara və Aya zərər verirdilər. Ay tutulmasının da bu divlərlə əlaqəli olduğu iddia edilirdi. Bu vaxt insanlar divlərin Aya zərər verməməsi üçün hay-küy salır, qab-qacaqları bir-birinə vuraraq səs çıxarır və beləcə, yelbəgənlərin qorxub qaçmasına səbəb olurdular. Səfəvilər dövründə ay tutulması sırasında qızılbaşlar müqəddəs saydıqları ocağın başına toplaşaraq gurultu çıxarırdılar. Azərbaycanın bəzi bölgələrində belə təbii hadisələr zamanı təndir ətrafında toplaşıb hay-küy salmaq ənənəsi yaşayırdı.

Dolunay zamanı qurdun gecə vaxtı dağ və ya təpə başına çıxıb aya doğru ulaması qurdla Ayı bir başa əlaqəsindən xəbər verir.

QIZIL BAŞLIQ

Qızılbaş adının yaranmasına səbəb olan səfəvilərin geydiyi qızıl başlıq mənbələrdə taci-vahhac (parlaq tac, alovlu tac), taci-atəşin (alovlu tac, alov kimi parlaq tac), taci-haydari, taci-səadət (xoşbəxtlik tacı) adlandırılır. Tarixşünaslıqda indiyə qədər qızıl başlığın nə zaman, hansı şəraitdə və nə məqsədlə ortaya çıxdığı haqqında dəqiq qənaətə gəlmək mümkün olmayıb. Buna səbəb qızıl başlıq haqqında məlumat və fikirlərin fəqliliyi və bolluğudur.

Əhməd əl-Kirmaniyə görə (öl. 1610) Şeyx Heydər və ətrafındakı 6 minlik tərəfdarı gürcülərə qarşı səfərə çıxarkən qırmızı yundan toxunmuş 12 parçalı tay geymiş və bu başlıq tacü`l-heydəriyyə adlanmışdı. Münəccimbaşıya görə, bu hadisə Şeyx Heydərin Şirvan üstünə səfəri zamanı baş verib.

Qızıl başlıq ilə tacı-heydərinin eyni başlıq olduğu sual doğurur. Zira, mənbələrdə bu başlıq Şeyx Heydərlə bağlı zikr edilsə də, Heydərdən əvvəl mövcud olduğu haqqında da kifayət qədər məlumat var. Hər şeydən əvvəl səfəvilərin ilk nümayəndələrindən olan Firuz-şahın ləqəbi mənbələrdə “zərrin külah” şəklində qeyd edilir. Zərrin külah farsca olub, türkcəsi qızıl börk, qızıl başlıq, qızılı rəngdə baş geyimi, qızıl dəbilqədir. Külah başa geyilən geyimdir. Rənginə, formasına və geyim tərzinə görə müxtəlif adlar alıb. Mənbələrdə açıqca qeyd edilən keçə külah, arnavut külah, mövləvi külah, türk külah, dədə külah, tatar külah kimi zərrin külah da rənginə və formasına görə açıq şəkildə təsvir edilib.

Hələ Xan dövründə (b.e.ə. 206-b.e.220) çincə qələmə alınmış “Xan şu” (Xannamə) adlı əsərdə qədim türk xalqı tilərdən (tik/tirk) bəhs edilərkən onların başlıqlarına görə “qızıl ti”, “ağ ti” şəklində ayrıldıqlarından bəhs edilir. Digər bir məlumatda Altay şamanlarının dini mərasimlər zamanı təpəsində dağ toyuğu lələyi olan qızılı başlıq geydikləri qeyd edilir.

Qızıl başlığın Şeyx Heydərdən əvvəl istifadə edildiyini təsdiq edən bir başqa məlumat XIII-XIV əsrlərdə Anadoludakı türklərin başlarına qızıl börk geydikləri haqqındadır. Hətta bayramiyyə təriqəti mənsubları 1451-ci ilə qədər qızıl başlıq və ya qızıl börk geymiş, bu tarixdən sonra dövlətin təsiri ilə ağ börk geyməyə başlayıblar.

Türklərin qızıl başlıqla yanaşı qızılı rəngdə çuxa, qızılı libas geydikləri məlumdur. Hətta Şah I İsmayıl şeirlərinin birində

Qızıl aləm, qızıl bayrağ, qızıl tac

Geyincə qazilər ol gün hazərdir

Nişanı ol Günəş tal`atlu şahın

Başında tacü belində kəmərdir.

Burada qızıl başlıqla birlikdə qızıl bayraq, qızıl kəmərin da adını zikr edir.

Böyük ehtimal, qızıl başlıq Şeyx Heydər tərəfindən reforme edilib, üstünə 12 rəngli çalma bağlanaraq taci-heydəri şəklini almışdır. Amma qızılbaş əsgərlərinin çox zaman 12 çalmasız qızıl başlıq geymişlərdir. XVI əsrdə “qızılbaş” qırmızı börk və ya başlıq geyən bütün türk/türkmən boylarına verilən ümumi addır. Diyanet İslam Ensiklopediyasında “Qızılbaş” haqqında geniş bir yazı yazan İlyas Üzümə görə, “Qızılbaş adı X əsrdə İslamı qəbul etməyə başlayan və bu yeni dini özlərinin əvvəlki inanc və ənənələri ilə bağlaşdıran köçəri türkmən oymaqları üçün müxtəlif coğrafiya və dövrlərdə işlədilən adlardan biri”dir.

Məlum olduğu kimi XI əsrdə Şərqi Avropaya köç edən uz/oğuz tayfalarının bir hissəsi başlarındakı başlığa görə rus və digər mənbələrdə qarapapaq, qarabaş, Qıpçaqlar arasında yer alan bir türk tayfası Qarabörklü, Buxarada böyük tərəfdar kütləsinə sahib sufi məktəbinin mənsubları Yaşılbaş adlandırıldıqları kimi, İslamı ənənəvi qaydalarda mənimsəyən XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycan, Anadolu, İraq, Suriya, Xorasan bölgəsində yaşayan köçəri və yarı köçəri türklər də qızılbaş adlanırdılar. Teymurun istilasına qarşı çıxan bu tayfalar mənəvi cəhətdən Səfəviyyə təriqətinə yaxın olduqları XV-XVI əsrdə qızılbaş adı Səfəvi şeyxləri tərəfdarlarının ümumi və simvolik adına çevrildi. Səfəvi siyasi kimliyinə daxil olmayıb XVIII əsrin əvvəllərində Əfqanıstana köç edən türklər Qızılbaş adlanırdı. Hətta, Səfəvilərlə heç bir əlaqəsi olmayan Qırğızlar arasında yer alan bir tayfa Qızılbaş adı daşıyırdı. Başqurdlar arasında da Qızılbaş adlı bir tayfanın olduğunu unutmamaq lazımdır.

“Qızılbaş” adı tarixdə ilk dəfə qırğızlar tərəfindən siyasi və dini simvol olaraq istifadə edilib. Göktürklərin süqutu ilə müstəqil olan və 840-cı ilə Uyğur Xaqanlığına son verən qırğızların hökmdarı A-je (Ajo/Ajoo) samur dərisindən düzəldilmiş qızılı başlıq geyinirdi. Dövlətin bayrağı və hökmdarlıq sancağı qızılı rəngdə olub, qızılı rənq müqəddəs hesab edilirdi. Hətta sonrakı qırğız hökmdarları “Ajo” soyadı daşıyaraq, hökmdarlıq əlaməti kimi təpəsi yüksək və şiş, qızılı rəglərlə bəzənmiş altı bucaqlı qızılbaşlıqlar geyinirdilər. Bələk Soltonoev adlı qırğız tarixçisi həmin dövrü “Qızıl Qırğız Tarixi” olaraq adlandırır.

Bütün bunlar, qızılbaş adı ilə tacı-heydəri adlarının eyni olmadığı, tacı-heydəri adının türklərin geydikləri qızılı başlıqların və külahların Şeyx Heydər tərəfindən istilahi şəkil və forma alaraq XVI əsrdə siyasi və dini mahiyyət qazandığını deməyə əsas verir.

QIZIL AYAQQABI

Qızıl başlıq qədər bol olmasa da bəzi mənbələrdə qızıl ayaq və ya qızıl ayaqqabı termini də yer alır. Yusif Cəmali həm qızıl başlıq, həm də qızıl ayaqqabının Sasani simvolları olduğunu iddia edir. Zerrin kefş olaraq farsçada qeyd edilə bu terminə Səfəvi mənbələrində rast gəlmədik.

Farsca kəfş türkcə papuc deməkdir. Əslində papuc sözü də farscadır. Farsca pa – ayaq, puş – örtmək mənasında olub, papuş-ayaqqabı, ayaq örtüsü deməkdir. Türkcədəki tam qarşılığı ayaqqabıdır. Amma papuc tam ayaqqabı olmayıb, yəməni, məs, filar, tərlik kimi qonçusuz ayaqqabılara deyilir. XV-XVI əsrlər divan ədəbiyyatında qızılı papuc və ya qızılı kəfş ancaq hökmdarlara və ya yuxarı mərtəbədə olanlara aid ifadədir. Xalq üçün qara, sarı rəngləri rəvacda idi. Xalq qara, sufilər isə sarı rəngdə papuclar geyərkən, hökmdar və ətrafındakılar qızılı papuclar geyinirdilər. Brada papucun əsasən qabaq, yəni ayaqqabının üz hissəsi qızılı rəngdə olurdu. Bunlara da qızılı ayaqqabı deyilirdi.

Qırmızı ayaqqabı ifadəsi Yusif Cəmalidə qızılı olması səbəbindən Sasani-atəşpərəstlik simvolu kimi bir anlayış oyandırsa da, qızılı ayaqqabı ifadəsi ən çox Səfəvilər dövrünün ədəbiyyatında başlıca təsvir rəmzinə çevrilir. Belə ki, XV-XVI və sonrakı əsrlərin Səfəvi və Osmanlı ədəbiyyatında Əhmədi, Baliğ Mehmed Əmin və Məsihidə qızılı ayaqqabı qızılı, yəni Günəş rəmzi olaraq təsvir edilir. Misal üçün Məsihinin bir şeirində belə deyilir:

Kəfşində nalçənlə görən kəpkəbun sanır,

Düşmüşdür ayağına hilal ü sitarələr.

Bir ehtimala görə qızılbaşlar qızılı ayaqqabı geyinirdilər. Bunu Osmanlı yeniçəri sistemində Sultan Səlim sonrası aparılan qiyafət dəyişikliklərindən bilirik. Beləki həmin dövrdə ağ başlıq geyən yeniçərilərin papuclarının da rəngi dəyişmiş sarı olmuş, bunun müqabilində ordudakı alt səviyyədəki əsgərlərə (nəfər) qızıl papuc geydirilmişdir.

Başqa bir ehtimal isə qızıl başlıq qızılbaş ərlərini, qızıl ayaqqabı isə qızılbaş qadınlarını əks etdirirdi. Çünki XVI-XVII əsrlər Türk qadınlarının atlasdan qızılı işləməli başmaqlar (kəfş) geydikləri qeyd edilir.

Digər bir iddiaya görə, qızılı ayaqqabı heç ayaqla əlaqəsi olmayıb, qılınc qınlarını ifadə edirdi. Belə ki, həmin tarixlərdə mənbələrdə qılınc papuc ifadəsi işlədilir. Buna səbəb qılınc qılıflarının aşağıya gələn ucları yerə sürtülərək cırılırdı. Bunun qarşısını almaq üçün qının ucu metaldan düzəldilirdi. Nədim şeirlərinin birində bu ifadəyə yer verib:

Topuqların görcək məst olur sofasından

Papuc kimi açılıb qladı ağzı haffafın.

Yusif Cəmalinin iddiasının əksinə Türk inanc sistemində ayaqqabı mühüm simvollarından biri idi. Ayaqqabı türk ev, xüsusən də qonaqsevərlik anlayışında mühüm element hesab edilirdi. Ayaqqabısının qoyulduğu yerə görə bir qonaq həmin evdə yerini bilirdi. Ayaqqabısı yuxarı başa qoyulan qonaq sevildiyini anlayırdı. Bir qonaq qaldığı evdə qonaqlığının müddətini uzadıb, ev əhlini narahat etdiyi zaman, ayaqqabısının içinə tuz tökərdilər. Bu hərəkət, qonağın bir ana əvvəl evdən getməsini ifadə edirdi.

Yenə bunun kimi türk həyat tərzində ayaqqabısının dama atılması (əxilikdə bir cəsalandırma anlayışıdır), ayaqqabını çevirmək (qovmaq mənasında) qiyabi yolla xəbərdarlıq əlamətləri və hərəkətləri mövcud idi.

Qızılayaq tayfa adı olaraq da türklər arasında istifadə edilib. 40 qırğız tayfasından biri Qızılayaq (qızıl oyak) adını daşıyırdı.

Səfəvi bayrağında da yer alan Zülfiqar qılınc motivi Hz. Əli ilə əlaqələndirilsə də, ərəblərdə iki dilli qılınc olmadığı kimi, ümumiyyətlə ərəb inanc sistemində və sosial həyatında qılın anlayışı olmayıb. Sami xalqları arasında dəmirçi ailələrin tamamı əcnəbi olub, fərqli bir zümrə təşkil edirdilər.

Həzrət Əlinin ikidilli qılıncı Zülfüqar adlanırdı. Ərəb və Orta Şərq xalqlarının ədəbiyyatında Həzrət Əlidən başqa, ikinci bir komandanın Zülfüqar qılıncı yoxdur. Halbuki, ərəblərin Zülfüqar adını verdikləri ikidilli qılıncı türklər ixtira ediblər. Qılıncın iki dili ilanın dilinə işarədir. Çünki qədim türk inanc sistemində ilan müharibəni təmsil edirdi. Qədim türklərdə bu qılınca “koş” adı verilirdi. Hunlarla birlikdə, Qaraxanlı (840-1212) və Osmanlı (1299-1923) ikonoqrafiyasında həmin qılınclar geniş təsvir olunub.

Zülfiqar qılıncın iki dilli olması türk inanc sistemində müharibə mələyi əjdahanı əks etdiridi. Orta əsr müəlliflərindən Zəkəriyya Qəzvini “Əxbar əl-bilad” adlı əsərində belə deyir: “Türklər döyüşməkdə mahirdirlər. Bu, Merihin sifətidir və Merih onların ulduzudur”.

Ərəblərin Merih, türklərin isə əjdaha şəklində təsəvvür etdikləri Ülkər ulduzu Marsdır. Qədim türklər Marsı savaş mələyi hesab edirdi. Onlarda dəmirin Marsdan dünyaya gəldiyi inancı vardı. Herodotun yunanca “Ares” adını verdiyi tanrı, əslində, Merih (Mars) idi.

Türk inanc sistemində Merih haqqında böyük bir mifik anlayış vardı. Altı ay yer altında, altı ay göydə yaşayan müharibə mələyi əjdaha və ya ilan, Çu türklərinin (b.e.ə. 1050-256) təsiri ilə Çin inanc sisteminə daxil olmuşdur. Dəmiri, qılıncı və atı çinlilərə tanıdan da türklərdir. Sayı bir milyonu keçməyən türklər qarşısında əhalisi 300 milyon olan Çinin daima məğlub olmasını imperator Tsin (Qin Şi Huanq – b.e.ə. 247-210) türklərin hərbi bacarığı ilə izah etmiş və böyük bir islahat həyata keçirərək çinlilərin türklər kimi silahlanmasını və onlar kimi at minməsini əmr etmişdi. Bunun üçün imperatorun əmri ilə çinlilərin geyim tərzi belə dəyişdirilmiş və əsgərlər türklər kimi şalvar geyinmişdilər. Maraqlıdır ki, Çində dövlət yaradan və Çinə adını (Tsin-Çin) verən bu imperatorun özü də türk qanı daşıyırdı. Bu gün Çinin ən böyük tarixi abidəsi hesab edilən imperator Qin Şi Huanq tərəfindən düzəldilən “torpaq əsgərlər” abidəsi savaş mələyinin şərəfinə yaradılmışdır. Qədim çinlilər həm bu imperatora, həm də onun düzəltdirdiyi abidəyə nifrət edirdilər. Amma 1974-cü ildə Şansi əyalətinin Xian bölgəsində bir kəndli tərəfindən tapılan bu abidə Çinin milli dəyərinə çevrildi.

Türklərdə orta əsrlərin ortalarına qədər bir igid və ya ər öldüyündə, qılıncı ilə birlikdə qəbirə qoyulurdu. “At, arvad, silah” atalar sözündə olduğu kimi, qılınc – namus və şərəf nişanəsi sayılırdı. Bir çox müasir tarixçilər 1514-cü ildə Çaldıran müharibəsində Şah İsmayılın məğlubiyyətini onun döyüş öncəsi ova çıxaraq lovğalanması ilə əlaqələndirir. Bektaşi-qızılbaş yoluyla qədim türk inanc sisteminə bağlı olan Şah İsmayılın döyüş öncəsi təşkil etdiyi ov, əslində, bir ayin idi. Döyüş ərəfəsində ova çıxmaq müharibə mələyinin şərəfinə təşkil edilən qədim ayindir.

B.e.ə. 512-ci ildə Pers imperatoru I Daranın (b.e.ə. 522-486) qarşısında döyüş mövqeyi tutan skiflər bir anda cərgələrini pozub dovşan ovuna çıxmışdılar. Bu hadisəni izah edən Herodot qədim türk inanclarına yaxşı bələd olmadığından, bunu skiflərin I Daranı ələ salması kimi qiymətləndirmişdi. Elə I Dara da hadisəni Herodotun analiz etdiyi kimi başa düşmüş və döyüşə girməkdən qorxaraq ordusunu müharibə meydanından geri çəkmişdi. Halbuki, skiflər, Şah İsmayılın davranışında gördüyümüz kimi, qədim bir inancı həyata keçirirdilər.

Müharibə zamanı türk hökmdarlarının bir təpə başına çıxıb, günəş istiqamətində diz çökərək üzlərini torpağa sürtməsi adət idi. Eyni davranışı 1402-ci ildə Ankara savaşı ərəfəsində Əmir Teymur və Yıldırım Bəyazid də sərgiləmişdi. Bu, mühairbə mələyinə edilən təzimdir.

Müharibədə ən böyük silah qılınc idi. Qılınc gücün, qüdrətin, hakimiyyətin və dövlətin varlığına işarədir. Qılıncın sınması Tanrının o insandan, dövlətdən üz döndərməsi mənasına gəlirdi. Hunların böyük xaqanı Attıla (434-453) itmiş ilahi qılıncı tapması ilə Tanrının dünya hakimiyyətini ona bəxş etdiyinə inanmışdı. Tapılan qılınc Herodotun bəhs etdiyi skiflərə məxsus Aresin qılıncı idi.