ادتاج اتحادیه دمکراتیک ترک آذربایجان جنوبی
گادتب: مي توان قديمي ترين اقوام ساكن در آذربايجان را اقوام سومر دانست كه روايت‌ها و افسانه هاي مختلف آنها در بين النهرين كشف شده حاكي از سكونت سومريان در آذربايجان مي باشد . دانشمندان همچنين با بررسي نوشته هاي سومريان متأخر در بين النهرين به التصاقي بودن زبان سومريان پي بردند ولي چون نتوانستند يا بلكه نخواستند ارتباط زبان سومري را با زبان تركي بعدي و حتي ساير اقوام آلتاييك بيابند نام اين دسته را با اصرار تمام آسيانيك/ آزيانيك گذاشتند . ژ.اوپر (1905 – 1825 ) نخستين زباشناسي بود كه موضوع قرابت بين زبان هاي خانواده آلتاي و زبان سومري را پيش كشيد. بعد از او زبانشناس نامي فريتز هومئل ( 1936 – 1854 ) ابتدا زبان سومري را از نوع زبانهاي آلتاي شمرد سپس پيش رفته سومري ها و اكدي ها را يك قوم مشترك آلتاي ناميد. وي در دهه هاي نخستين سده 20 ميلادي با برابر نهادن واژه‌هاي سومري و تركي و توضيح ، در حدود سيصد و پنجاه واژه سومري به كمك زبان تركي بر ارتباط زبان سومري با لهجه هاي مختلف زبان تركي تأكيد و حتي از خودش يك جمله تركي ساخت كه منشا سومري داشت . در بررسي هاي مختلف سومر شناسي نقش كتاب وزين و گرانقدر ديوان لغات تركي در برقراري پيوند بين زبان سومري ( پروتو توركي ) و زبان تركي بسيار ارزشمند بود. زبان سومري به عنوان يك زبان مقدس ديني و علمي قرنهاي متمادي پس از انقراض سومريان نيز حفظ گرديد و بالطبع بسياري از وا‍ه هاي آن بوي‍ه در عرصه ديني وارد زبانهاي سامي و هند اروپايي شده است .
هومئل از مطالعات خود به اين نتيجه رسيد كه شاخه‌اي از اجداد باستاني اقوام ترك در حدود هفت هزار سال قبل از وطن خود در آسياي مركزي و مناطق اطراف درياي خزر حركت كرده و در آذربايجان و آناطولي ساكن شده سپس عده‌اي از آنان به علل نامعلوم به جنوب ( بين النهرين ) مهاجرت كرده و در آنجا تمدن عظيم سومري را پديد آورده‌اند. چنين به نظر مي رسد سومريان ساكن در آذربايجان تمدن عظيم “ ارته/آرتا ” را در غرب آذربايجان بوجود آوردند. آثار باز مانده از زبان سومري متاخر نشان مي دهد كه زبان تركي در آن اعصار چگونه بوده است. در سال 1930 م سردار اقبال عليشاه با با توجه به مطالعات دانشمندان و همچنين تحقيقات خويش به اين نتيجه رسيد كه سومري ها از نژاد مغول بودند و احتمال مي‌دهد كه امروزه بقاياي آنان را بتوان در قسمتي از تركيه و افغانستان يافت . با اين تحقيقات اوليه، اساس بررسي ارتباط بين سومري و تركي بنا گذاشته شد. بعدها دانشمندان مختلف نظير “ آيدين ممدوف” “ توفيق حاجي يوف ” از آذربايجان در كتابهاي ( آذربايجان ديلي نين ائركن تاريخينه دايير ماتريال لار، آذربايجان فيلولوگييا سي مسأله لري ، باكي 1989 ) و (آذربايجان ادبي ديلي نين تاريخي ، باكي 1990 ) با برابر هم نهادن لغات سومري و تركي بر اثبات خويشاوندي آنها كوشيدند. همچنين پروفوسور عثمان نديم تونا با بررسي بيش از صد و پنجاه لغت ، زبان هاي سومري و تركي را مقايسه و تشابه آنها را نشان داده است (سومر- تورك ديل لري نين تاريخي ايگلي سي ايله تورك ديلي نين ياشي مسأله سي ، آنكارا 1990 ) همچنين اولجاس سليمان عالم مشهور قزاقي با برابر نهادن بيش از 60 لغت به اين نتيجه رسيده است .
پاره اي از اين لغات متشابه و تعين هم عبارتند از :
اما (آنا)، به ير(بايئر)، قين(قيز)، آنا ، آتا ، آغار(آغيرما)، آشنا(آشاغي)، قاش(قاچ)، فيشيق(ائشيك)، زيبيق(چيبين)، شوبا(چوبان)، تيبير(ده مير)، اود(اود)، اوش(اؤچ)، تابولا (تابلو)، تامقا(دامغا)، دينگير(تنگري/تانري)، كاش(قاچ از مصدر قاچماق) و س. ب. گري ارتباط گرامري و كلمات سومريان را بررسي كرده و مي نويسد: بين زمان تحرير زبان سومري و قديمي ترين نوشته كامل و تاكنون بدست آمده زبان تركي يعني كتيبه هاي اورخون- يئني سئي حدود 2700 سال فاصله زماني وجود دارد.
