GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: Xülasə
Bu məqalədə Urmiyə şəhərinin tarixi, burada yaşamış türklərin mədəni və ictimai həyatı, şəhərin Azərbaycan tarixindəki strateji və mədəni əhəmiyyəti araşdırılmışdır. Urmiyə qədim dövrlərdən etibarən türk mədəniyyətinin və dövlətçiliyinin əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. Səlcuqlular, Səfəvilər və Qacarlar dövrlərində şəhər türklərin mühüm yaşayış məkanı və siyasi dayağı kimi formalaşmışdır. XX əsrin əvvəllərində baş verən hadisələr, xüsusilə 1918-ci ildə erməni və assur silahlı dəstələrinin törətdiyi qırğınlar Urmiyənin türk əhalisi üçün faciəvi nəticələrə səbəb olmuşdur. Buna baxmayaraq, şəhər bu gün də Azərbaycan türklərinin mədəni irsini qoruyan əsas məkanlardan biri olaraq qalmaqdadır.
Açar sözlər: Urmiyə, Cənubi Azərbaycan, Səlcuqlular, Səfəvilər, Qacarlar, Türk Mədəniyyəti, 1918-ci il hadisələri, Erməni və Assur Qırğınları, Osmanlı Arxivləri, Azərbaycan Tarixi.
Giriş
Urmiyə tarixi baxımdan Azərbaycan türklərinin ən mühüm şəhərlərindən biridir. Tarixi qaynaqlar bu bölgənin min illər boyu türk etnosunun mədəni, siyasi və iqtisadi cəhətdən güclü təsirinə məruz qaldığını göstərir. Urmiyə coğrafi baxımdan həm tarixi Azərbaycan torpaqlarının, həm də bütövlükdə Cənubi Azərbaycanın əsas şəhərlərindən biri olmuşdur. Bu məqalədə rmiyənin tarixi, burada yaşamış türklərin mədəni və ictimai həyatı, şəhərin Azərbaycan tarixindəki rolu və 1918-ci ildə baş vermiş faciəli hadisələr təhlil ediləcəkdir.
1. Urmiyənin Tarixi və Türk Hakimiyyətləri Dövrü
Urmiyənin tarixi qədim dövrlərə qədər uzanır. Əhəmənilər və Sasanilər dövründə bu bölgə müxtəlif İran mənşəli tayfaların nəzarətində olmuşdur. Lakin VIII əsrdən etibarən İslamın yayılması ilə bərabər bölgəyə türk tayfalarının axını başlanmışdır.
1.1. Səlcuqlular Dövrü
XI əsrdə Səlcuqlu imperiyasının yüksəlişi ilə Urmiyə və ətraf bölgələr türklərin əsas mərkəzlərindən birinə çevrildi. Səlcuqluların bu torpaqlarda yerləşməsi türklərin demoqrafik üstünlüyünü artırdı və şəhərin inkişafına təkan verdi.
1.2. Elxanilər və Qaraqoyunlular Dövrü
XIII əsrin ortalarında Elxanilər dövlətinin qurulması ilə Urmiyə monqol-türk idarəçiliyinin bir hissəsinə çevrildi. Daha sonra, XV əsrdə Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövründə şəhər yenidən türk dövlətçiliyinin mərkəzi olaraq önəm qazandı. Xüsusilə, Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif və onun avamçıları Urmiyədə və ətraf bölgələrdə türklərin siyasi mövqeyini möhkəmləndirdilər.
1.3. Səfəvilər Dövrü
XVI əsrin əvvəllərində Səfəvi dövləti Urmiyəni tam nəzarətə aldı. Şah İsmayıl Xətainin qurduğu dövlətin əsas hərbi dayaqlarından biri Cənubi Azərbaycanda yerləşirdi. Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə Urmiyə strateji şəhər olaraq tez-tez Osmanlı və Səfəvilər arasında əl dəyişdirdi. Şah Abbas dövründə şəhər Səfəvilərin mühüm istehkamlarından birinə çevrildi.
1.4. Qacarlar Dövrü
XVIII əsrin sonlarında Qacarlar dövlətinin qurulması ilə Urmiyə yenidən türk mədəniyyətinin əsas mərkəzlərindən biri kimi inkişaf etdi. Qacarlar, Səfəvilərin siyasi mirasını davam etdirərək Urmiyədə türk kimliyinin qorunmasına və güclənməsinə çalışırdılar.
2. Urmiyədə Türk Mədəniyyəti və Əhalisi
Urmiyə tarixən Azərbaycan türklərinin əsas məskunlaşdığı şəhərlərdən biri olmuşdur. Burada türk mədəniyyətini yaşadan bir çox elementlər – memarlıq, xalq musiqisi, ədəbiyyat və dini inanclar inkişaf etmişdir.
2.1. Urmiyədə Dil və Ədəbiyyat
Şəhərdə Azərbaycan türkcəsi əhalinin ana dili olmuşdur. Xüsusilə Qacarlar və ondan sonrakı dövrlərdə türk ədəbiyyatı və folkloru Urmiyədə geniş ayılmışdır. Bölgənin şair və yazıçıları Azərbaycan türkcəsində əsərlər yazaraq milli kimliyi qoruyub saxlamışdır.
2.2. Memarlıq və Şəhərsalma
Urmiyənin tarixi məscidləri, karvansaraları və bazarları türk memarlığının izlərini daşıyır.
Şəhərdə Səlcuqlu, Səfəvi və Qacar dövrünə aid tarixi tikililər bu mədəni irsin əsas nümunələrindəndir.
2.3. İqtisadi və Strateji Əhəmiyyət
Urmiyə Cənubi Azərbaycan şəhərləri arasında iqtisadi və ticarət baxımından həmişə mühüm rol oynamışdır. Şəhər İpək Yolu üzərində yerləşməsi ilə Qərbi Azərbaycan bölgəsinin ticarət mərkəzinə çevrilmişdir.
3. 1918-ci ildə Urmiyədə Baş Verən Faciələr
XX əsrin əvvəllərində İranın siyasi qeyri-sabitliyi və bölgədəki etnik qarşıdurmalar Urmiyədə böyük faciələrə səbəb oldu. Xüsusilə 1918-ci ildə erməni və assur silahlı qruplarının Urmiyədə törətdiyi qırğınlar şəhərin türk əhalisi üçün fəlakət gətirdi.
3.1. Erməni və Assur Qırğınları
Tarixi Kontekst
XX əsrin əvvəllərində İran siyasi cəhətdən qeyri-sabit bir dövr yaşayırdı. Qacarlar dövləti zəiflədikcə, ölkə daxili çəkişmələr və xarici müdaxilələrlə üz-üzə qalmışdı. Birinci Dünya müharibəsi illərində bölgədə Osmanlı, Rusiya və Britaniya maraqları toqquşurdu. Bu dövrdə Urmiyə və ətrafında erməni və assur (süryani) silahlı dəstələrinin fəallaşması bölgənin yerli türk-müsəlman əhalisi üçün ciddi təhlükəyə çevrildi.
Erməni və Assur Dəstələrinin Hərəkətləri Müharibə illərində Osmanlı İmperiyasına qarşı döyüşən erməni və assur qüvvələri Urmiyədə və ətraf bölgələrdə silahlı dəstələr formalaşdırdılar. Onlar Rusiya və Britaniya tərəfindən dəstəklənir, Osmanlı və müsəlman əhaliyə qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirirdilər.
1918-ci ilin əvvəllərində Rusiyanın Birinci Dünya müharibəsindən çəkilməsi nəticəsində bölgədə güc boşluğu yarandı. Bu vəziyyətdən istifadə edən erməni və assur qüvvələri Urmiyədə silahlı üsyan qaldırdılar. Onlar Osmanlı tərəfdarı hesab etdikləri yerli türk müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlar törətdilər.
1918-ci il Urmiyə Qırğını
1918-ci ilin mart-avqust aylarında Urmiyədə və ətraf kəndlərdə erməni-assur dəstələri minlərlə türk-müsəlmanı qətlə yetirdi. Osmanlı arxiv sənədlərində və müasir tədqiqatlarda bu hadisələr soyqırım xarakteri daşıyan qətliamlar kimi qiymətləndirilir.
Şahidlərin ifadələrinə görə:
• Müsəlman kəndləri yandırıldı,
• Kişilər və yaşlılar kütləvi şəkildə edam edildi,
• Qadınlar və uşaqlar amansız işgəncələrə məruz qaldı,
• Məscidlər və dini abidələr dağıdıldı.
3.2. Osmanlı Ordusunun Müdaxiləsi
1918-ci ildə Osmanlı ordusu bölgədəki türkləri müdafiə etmək üçün Urmiyəyə daxil oldu və
erməni-assur dəstələrinə qarşı hərbi əməliyyatlar keçirdi. Lakin Osmanlı imperiyasının
müharibədə məğlubiyyəti nəticəsində bu müdafiə uzunmüddətli olmadı.
Nəticə
Urmiyə şəhəri Azərbaycan türklərinin tarixi-mədəni irsinin ayrılmaz hissəsidir. Bu şəhər əsrlər boyu türk dövlətlərinin və sivilizasiyasının mühüm mərkəzlərindən biri olmuşdur.
Tarixi boyu Səlcuqlular, Səfəvilər və Qacarlar dövründə türk mədəniyyəti burada çiçəklənmiş, lakin 1918-ci ildə baş verən hadisələr bu mirasa ciddi zərbə vurmuşdur. Buna baxmayaraq, Urmiyə bu gün də türk kimliyini qoruyub saxlayan mühüm şəhərlərdən biri olaraq qalmaqdadır.
İstinadlar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) – HR. SYS. 2875/54, 1918-ci ildə Urmiyədə erməni və assur dəstələrinin törətdiyi qırğınlarla bağlı Osmanlı dövlət sənədləri.
• Sonyel, Salahi R. (2001). The Ottoman Armenians: Victims of Great Power
Diplomacy. Turkish Historical Society Publications, Ankara.
• Atabay, Mithat (2014). Birinci Dünya Savaşında Osmanlı-İran Sınırı ve Urmiye Olayları (1914-1918). Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Amanat, Abbas (1997). Pivot of the Universe: Nasir al-Din Shah and the Iranian Monarchy, 1831-1896. University of California Press, Berkeley.
• Chaqueri, Cosroe (1999). The Armenians of Iran: The Paradoxical Role of a Minority in a Dominant Culture. Harvard Middle Eastern Monographs, Harvard University Press.
• McDowall, David (2004). A Modern History of the Kurds. I.B. Tauris, London. (Urmiyə bölgəsindəki etnik qrupların vəziyyətini təsvir edir.)
• Rudenko, Boris (1920). The Massacres in Urmia: Reports from the Russian
Consulate. Moscow State Archives (rus dilində nəşr olunmuş rəsmi hesabat).
• FO 371/4239 – British Foreign Office Archives – 1918-ci ildə Urmiyədə baş verən hadisələrlə bağlı Böyük Britaniya Xarici İşlər Nazirliyinin hesabatları.
• Qərbi Azərbaycan Araşdırmaları Mərkəzi (2019). Urmiyə və Cənubi Azərbaycanın
Tarixi. Bakı: Elm və Təhsil Nəşriyyatı.
• Ortaylı, İlber (2017). Osmanlı’nın Son Yüzyılı. Kronik Kitap, İstanbul. (Osmanlı-İran
münasibətləri və türk-müsəlman əhalinin durumu.)
• Uçar, Ahmet (2015). I. Dünya Savaşı ve Osmanlı-İran Hududu. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Erickson, Edward J. (2001). Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Greenwood Press, London.
• Chaqueri, Cosroe (2006). The Russo-Caucasian Origins of the Iranian Left: Social Democracy and Nationalism in the Constitutional Revolution, 1905-1911. Routledge, London.
• Khosroshahi, M. (2005). Urmia in the 20th Century: Social and Political Changes. Tehran University Press.
• Shiel, William (1856). Glimpses of Life and Manners in Persia. London. (İranın Qərb vilayətləri, o cümlədən Urmiyə haqqında məlumatlar.)
• Shepherd, William (1921). Assyrians and the World War. Yale University Press.
(Urmiyədəki etnik qarşıdurmalar və qırğınlar.)
Şahin Əliyev
Email:
sahin.aliev.vugar@gmail.com
Mənsubiyyət: “Əbədi Birlik” Gənclər İctimai Birliyinin təsisçisi və başqanı
