Türk tayfaları arasında Ayaz Ata hekayəti

GADTB: Ayaz Atanın hekayəsi bizə köhnə folklorumuzdan gəlir. Ayaz Ata haqqında çoxlu hekayələr, nağıllar danışılıb. Əvvəlcə onu soyuqdan çıxan bir ruh kimi təsvir etdilər. Bu rəvayətlərlə 19-cu əsrin sonlarında xoş niyyətli, yardımçı Ayaz Atanın kimliyi ortaya çıxır. Əvvəlcə ona “Müqəddəs ata”, “Çam baba”, daha sonra “Ayaz Ata” dedilər.

Rəvayətlərə görə, onun xeyirxah işlərində ona kömək edən və müşayiət edən qızı, bəzi rəvayətlərə görə isə nəvəsi olub. Ona “Şaxtalı qız” və ya “Qarlı qız” adını verdilər.

Ayaz Ata bütün ehtiyacı olan insanlara xəlvəti yardım edərək insanları sevindirirdi. Onların gördüyü yaxşılıqlar həmişə sirli olaraq qalmışdır. Ayaz Ata özbək: “Ayoz Bobo” və ya “Ayaz Ota”, qırğız: “Ayaz Ata”, qazax: “Ayaz Ata” adlanır və türk, Altay və Orta Asiya mifologiyalarında, xüsusən də qazaxlar arasında Soyuq Tanrısı kimi tanınır. və qırğızlar. Ayaz Ata “Ayas xan” kimi də tanınır və onun ay işığından yaradıldığı deyilir. Burada “Ak Ayas” kimi də tanınır. Bu hekayəyə görə, Pleiades’in altı ulduzu göydəki altı dəlikdir və oradan soyuq hava üfürür. Beləliklə, qış gəlir. Ayaz bütün türk xalqlarında soyuq yandırmaq deməkdir. Onun Ay Tanrısı (yaxud ona bağlı olan Ayas Xan) tərəfindən göndərildiyi güman edilir, çünki Ayın səmada asanlıqla göründüyü aydın havada baş vermişdir.

Bəzi mədəniyyətlərdə Ayaz Ata qışın soyuğunda peyda olan, evsizlərə, aclara kömək edən övliyadır.

Bəzi fikirlərə görə, o, “Ayas Xan”la eyni şəxsdir. Qazaxlar qışı qarşılamaq üçün “Soğumbası” adlı əyləncə keçirirlər. Bu, ilk qarın yağması və ilk soyuqların vurulması ilə qeyd olunan bayramdır. Ola bilər ki, bu bayramla əlaqəsi olsun.

Bəzi qazax tədqiqatçılarına görə, Ayaz Atanın Şaxta babadan ilham aldığı düşünülür.

“Şahta” sözünün özbək dilində “yanvar” mənasını verməsi sözün mənası baxımından diqqəti çəkir. O, Azərbaycan türkləri arasında “Şahta baba” kimi də tanınır. Başqırd dilində Ayaz Ata “Kış Babay” (“Qış atası”) kimi görünür. Nəvəsinin adı “Karhılıu” (“Qar gözəli”). Tatar mədəniyyətində o, “Kış Babay”, (“Qış atası”), nəvəsi isə “Kar Kızı” (“Kar Kızı”) kimi tanınır.