Turançılığın doğuşu

GADTB: Professor Mathias Aleksander Castren (1813-1852) Turançılıq hərəkatının qurucusu və öncülüdür. (Ana Britannica, 7 / 309-310) Castrendə oyanmış milli şüurun təsiri altında dil və folklor tədqiqatları var idi. (Böyük Larousse, 5/2217) Fin millətçisi Castren Turançılıq ideologiyasını müdafiə etdi və Ural-Altay dillərinin öyrənilməsinə öncülük etdi.

Sibirdə uzun illər tədqiqatlar apardıqdan sonra, Castren Ural-Altay dillərinin müqayisəli öyrənilməsinə bir çox mühüm töhfələr verdi.

Onların ən mühüm məsələlərindən biri Fin dilinin bu dil ailəsində olmasıdır. Bu inanc əsasında Finlandiyalılar Orta Asiyadan gəldiklərini, kiçik və təcrid olunmuş xalq olmadıqları qənaətinə gəldilər, çünki onlar da macarlar, türklər və moğollar kimi qrupları əhatə edən böyük bir cəmiyyətin tərkib hissəsi idilər.

1849-cu ildə bu fikirlər, coşğulu bir milliyyətçi olan Castrendən sonra fin millətçiləri tərəfindən qəbul edildi. Beləliklə, Finlandiyada tədqiqatlar da sürətləndi. 1851-ci ildə Kastren Helsinki Universitetində ilk Fin dili kafedrasına müdir təyin edildi. Bir il sonra isə rektor oldu. (Ana Britannica, 7 / 309-310)

Finlyandiyada Turançılığın yaranması:

Bu həftə sonra Macar Turan Vəqfi (www.magyar-turan.hu) «Böyük Turan Qurultayını» təşkil etdi. «Macarlar, hara, Turan hara!» Burada bəzi məlumatları yenidən xatırlatmaq lazım olduğunu öyrəndim. Avropa dövlətləri öz tarixlərini 18-ci əsrdən etibarən milli mədəniyyət yaratmaq və gücləndirmək üçün bir vasitə kimi yazmışlar. Gözləri düşən torpaqların və orada yaşayan insanlarla keçmiş əlaqələrini sübut etmək üçün tarixdən bir vasitə kimi istifadə etməyə başladılar.

1757-ci ildən başlayaraq Göttingen Universitetində ciddi surətdə tarixi öyrənməyə başladılar. 1769-cu ildə Fransada tarix və etika kafedrası açıldı. (Arthur Marwick, Tarixi Nature, s. 36)

Tarix yazmaq (Historigrafi) tarixi bu ölkələrdə ilk növbədə bir intizam kimi aşkar edilmişdir. Tarixi yazı və millətçilik arasında ən sıx əlaqələr ilk dəfə bu ölkələrin tarixində formalaşmışdır.

Əlyazmaların tədqiqi qaynağın digər mənbəyə necə bağlı olduğunu və dilçilik sahəsində mükəmməl nəşrlərin araşdırılmasına gətirib çıxardı.

Tarixçilər dil, folklor və etnik mənsubiyyət kimi mədəni ənənələrin mühüm elementlərini geniş istifadə etmişlər. Bütün bunlar tarixi mənbələrin dərc edilməsinə gətirib çıxardı. (History and Historiography, Encyclopaedia of the Social Sciences — (Tarix və tarixşünaslıq, Sosial elmlərin ensiklopediyası) 5 / 7-8., Nyu-York, 1957, s. 377)

1800-cü illərdə Mərkəzi və Şərqi Avropada üç millətçi hərəkəti görürük. Bunlar Pangermenism, Panslavism və Panturanizmdir. Prussiya kiçik dövlətləri birləşdirərək Alman dövlətini birləşdirdi. Pangermanizm; Orta Avropada kiçik dövlətlərə bölünən almanların birliyini müdafiə edən bir hərəkət kimi ortaya çıxdıqda, bu birliyin təmin edilməsi çox sayda Alman sülalə dövlətlərinin ortadan qaldırılmasını tələb etdi. (Hans Kohn, Encyclopaedia of the Social Sciences, (Hans Kohn, İctimai Elmlər ensiklopediyası), c.2, s.57)

Alman imperiyasının məqsədi Qara dənizin sahillərinə uzanan böyük bir imperiya yaratmaq idi. Alman maraqlarını genişləndirmək və Alman müstəmləkə hərəkatını dəstəkləmək məqsədi daşıyırdı. Təbii ki, bu məqsədə zamanın ən böyük müstəmləkə imperiyasına malik olan İngiltərəyə qarşı bir fəaliyyət də daxil idi. Pangermanizm, Rusiyaya və Fransaya qarşı bir müdafiə hərəkatı, Aralıq dənizində və Asiyadakı Britaniya və İngiltərə koloniyalarına qarşı təcavüzkar bir hərəkat idi. (Roland G. Usher, Pan-Germanizm, s. 11)

Alman tarixindəki tezislər, Slavyanları qeyri-xristian, Türkləri isə Avropanın xaricində görürdü. Millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi əsasında, Avropanı öz irqinə aid olduğunu iddia edirdi. Almaniya və ruslar tərəfindən dəstəklənən Avstriya-Macarıstan imperiyası hegemoniya mübarizəsinə başladı. Almaniyanın güclü bir şəkildə ortaya çıxması Rusları narahat etməyə başladı. Yalnız müstəqil Slavyan dövləti formalaşdıran ruslar Avstriya-Macarıstan və Osmanlı torpaqlarını Panslavizmin siyasəti ilə parçalamaq üçün strategiyalar hazırlamışdılar.

Həm Almanlar, həm də ruslar tələblərini tarixi tezislərlə əsaslandırırdılar. Lakin Avropada Turan mənşəli Fin-Oğur tayfaları da var idi. Bu boylar; Bolqar, Litva, Eston, Fin, Latviya, Macarıstan (Macarıstan, Madyar) kimi yayılmışdılar.

Bu kurslar yalnız Castrenin araşdırmalarına dəstək verən Finlandiya dövləti tərəfindən yaradılmışdır. (Great Larousse, 5/2217) Finlərin gerçək vətəninə və Turanla olan əlaqələrinə Castrenin fikirləri hələ də Finlandiya da geniş surətdə qəbul edilir. (Ana Britannica, 7 / 309-310) Linqvistik məlumatlara əsasən beş əsas dil ailəsi vardır:

Bunlar Hind-Avropa, Ural-Altay, Sami, Bantu və Çin-Tibet dil ailələri kimi təsnif edilir (Məhərrəm Ergin, Türk dilinin qrammatikası, s. 5-8). Altay dillərin təsnifatı Castrenə aiddir (Hasan Eren, Türkçülük Elmləri Lüğət, 1.Türk Türkologları, s.126-130) C.C.J. Bunsen bir dil ailəsi mənasında Turan adından istifadə edərək bu xəttdən kənara çıxdı və Turanı bir millət kateqoriyasının adı olan bir yolla getdi.

Həmçinin qeyd edilir ki, Turan termini 1847-ci ildə ilk dəfə Bunsen tərəfindən, ari və sami olmayan xalqları təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir (Turani Nepek, Uj Idok «Lexikona, c.12, s. 5934).

Bunsenin ortaya qoyduğu bu nəzəriyyə, alman dilində təhsil alan İngilis dilçi Fredrix Maks Müller ilə məşhurlaşdı. (F. Max Müller, The Science of Language (Dilin Elmi), Cilt 1, s.33)

Slavyanlar və germanlar tərəfindən məhv edilməsi düşünülmüş macarlar arasında da Turan mənşəli millətçi ideyalar yayılmağa başladı (Charles W. HOST, «The Turks and Soviet Central Asia» The Middle East Journal, 1958, c. 12, Nu.3, s.263).

Turan sözünün mənşəyi barədə Avestada, İranın əfsanəsində məlumatlar var. (Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day, s. 18-19; Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, c. 4, s. 878-879).

İrandakı müharibəni Firdovsi öz əsərində Turan hökmdarı Əfrasiyabla (Alp Er Tunqa) aparılan İran savaşları kimi izah edir. Turan sözü «Kutadgu Bilig» də də qeyd olunur. Divanü Lügat it-Türkdə bu qəhrəmanın (Alp Er Tunga) ölümü ilə əlaqədar söylənilən sağu (ağu) ilə anılır.

İbn-i Rust və Qardizi üzərindən günümüzə gələ bilən, əsli itirilmiş olan Buxaralı Ceyhaninin müşahidələrində Macarlar Türklərin bir qolu olaraq göstərilməkdədir (Laszlo Gyula, The Magyars, s.193-196; C. A. MacArtney, The Magyars in the Ninth Century, s. 206-209; Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türklər və Türk Ölkələri, s. 132).

Laroussedəki məlumatlara görə, IX əsrdə Şərqdən gələn Macarlar (Fin-Oğur) mənşəli tayfa peçeneqlər tərəfindən Karpatları aşmaq məcburiyyətində buraxıldı.

Macarlar tərəfindən təşkil edilən reydlər nəticəsində Arpad milli sülaləni qurdu. Arpad nəslindən olan Geza, bütün qəbilələrə suverenliyini qəbul etdirdi (Böyük Larousse, 15/7612).

Ana Britaniya Ensiklopediyasında isə Macarların Roma İmparatoruna kömək üçün çağırıldığını yazmaqdadır; «Roma German İmperatoru Arnulf 892-də bir Fin Uqor xalqı olan Macarları köməyə çağırdı». Ən güclü qəbilənin başçısı olaraq lider seçilən Arpad, 896-cı ildə yeddi Macar qəbiləsinin başında Dunay Hövzəsinin orta hissəsinə hakim oldu. Arpadın nəvələrindən olan Geza 975-ci ildə xristianlığı qəbul etdi (Britannica, 21/212).

1000-ci ildə Papa tərəfindən Saint Istvana göndərilən tac ilə daha sonra Bizans İmperatorunun göndərdiyi tacı əlavə olunmasıyla meydana gəlmiş olan Macarların Müqəddəs tacı üzərində Bizans tərəfindən 1071-ci ildə göndərilən qisimdə «Türklərin padşahı Gezaya» ifadəsi qeyd eilmişdir (Güula, məs., 210).

Bizans imperatoru VIII Constantine Porphyrogenitus 948-952-ci illər arasında yazdığı əsərində Macarlardan Türk, ölkələrindən Türkiyə olaraq söz etmişdir. Əsərdə «Arpad, Türklərin böyük şahzadəsi» ifadəsi yer almışdır (Geniş məlumat üçün bknz: Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, ed. Gy. Moravcsik, trans. RJH Jenkins, rev. Ed., Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Washington 1967).

Macarıstan əfsanələrində də XIII əsrin başından etibarən, Hun-Macarıstan birliyi ifadəsi işlədilməyə başladı.

«Hunor — Magor» adı verilən əfsanədə Hunların və Macarların Hunor və Magor adlı iki qardaşdan gəldikləri hekayə edilməkdədir. Simon Kezainin 1283-cü il ətraflarında yazdığı təxmin edilən Gesta Hungarorum, XI əsrin sonu, XII əsrin başlarında yazılan Anonymusun Gesta Hungarium və XIV əsrdəki Mark Kaltinin Chronicon Pictu vindobonense adlı əsərlərində, bu əfsanəyə Macarların mənşəyini açıqlamaq üzrə yer verilmişdir (Güula, s.177-190).

Turan sözü ilk növbədə Macarlar tərəfindən istifadə edilmişdir. Minorskiy, 1839-cu il tarixində Turan termininin «Böyük Türk Yurdu» mənasında Macarlar tərəfindən istifadə edildiyini bildirir (Minorsky, a.g.e., s. 880-881).

Macarlar və Finlilərin Osmanlı Dövlətində yaşayan Türklər və Rusiyadakı türklərlə irqi bağı vardır. Bu qövmlərin dezavantajı artıq bu dilləri danışan qardaşların bir-birlərini anlaya bilməyəcək vəziyyətdə olması yeni və ortaq bir dil inkişaf etdirilməsi zəruriliyidir.

Turan hərəkatı Avropanın digər bölgələrində yaşayan Turan mənşəli Finlandiya və Macarıstan vasitəsilə yayılmağa başladı. Polşa, Sloveniya və Litva kimi ölkələrdə Turançılıq axınları genişlənməkdədir.

Macarlar 1870-ci ildə Turançılıq tədqiqatını inkişaf etdirmək üçün Budapeşt Universitetində bir Türkologiya kafedrası qurdular.

1910-ci ildə siyasətçi və tarixçi Kont Pal Teleki öndərliyində Budapeştdə Turan Cəmiyyəti (Turani Tarsasag) quruldu. Bir çox məşhur ictimai şəxsiyyəti, elm adamlarını və ulusçu şairləri əhatə edən cəmiyyətin məqsədi «Avropadan Asiyaya, Devenyden Tokioya qədər Turanı axtarmaq», «qardaş xalqlar arasında birliyi təmin etmək və Turancı birlik şüurunu yaymaq» idi. (Tarık Demirkan, Macar Turançılar, s. 27-28) «Turançılığın, yəni Macar olmanın birinci tapşırığı (…) Turan ölkəsini öyrənmək və bunu yaymaq» idi. (Demirkan, a.g.e., s. 27-28) Macar Turan Cəmiyyətinin 1913-cü ildə etibarən Turan adlı bir jurnalı nəşr edilir. 1920-ci ildə doqquz Turançı cəmiyyət və birliyin iştirakı ilə Macarıstan Turan Federasiyası (Magyarorszag Turanı Szövetseg) quruldu.

1941-ci ildə Macarıstanda Turançılar hakimiyyətə gəldi və Pal Teleki Baş nazir olmuşdu. İkinci Dünya müharibəsində Macarıstanın istehsal etdiyi tankın adı da Turan idi. (Daha çox məlumat üçün; Nizam Önen, Turancı Hareketler-Macarıstan və Türkiyə (1910-1944), A.Ü.S.B.E. Doktora Tezi, Ankara 2003)

Mənbə: İlhami Yangın, İhtilal Tüccarları, Neden Kitap, İstanbul 2008.