GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: Xristianlığı qəbul edən qıpçaqlarla bağlı süjet “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da var. Və həmin dastanda Qazan xanın evinin yağmalanması boyunda görürük ki, qıpçaq (xristian) Məlik oğuzların düşmənidir. Qafqaz Albaniyasında, yəni, Azərbaycanda İslam dini geniş yayıldıqca və oğuzların təsiri artdıqca xristian türklərin Azərbaycanın ucqarlarına çəkilməsi prosesi baş verdi. IX əsrdə Səlcuq boylarının Orta Asiyadan Cənubi Qafqaza və Anadoluya, İraqın şimalına axını Azərbaycanda da oğuzların həm sayını, həm nüfuzunu, həm də hakimiyyətini artırdı. 837-ci ildə Xürrəmilər hərəkatının başçısı Babəkin məğlubiyyətindən sonra artıq Azərbaycanda İslam dini şəriksiz hakim dinə çevrildi. Yerli xristian türklərin müqaviməti tamamilə aradan qaldırıldı. O dövrdən başlayaraq xristian türklərin bir hissəsi isə Azərbaycanın ucqarlarına sıxışdırılmağa başlandı. Onların bir qismi Qarabağa, bir qismi Zəngəzur dağlarına, bir qismi Şərqi Anadoluya, bir qismi isə Qara dənizin şimal-şərq sahillərinə – Trabzona qədər dağılmağa başladılar. Yeri gəlmişkən, bəzi mənbələrdə göstərilmişdi ki, eramızın III-IV əsrlərinə, bəzi mənbələrə görə isə ondan daha əvvələ təsadüf edən canit tayfaları və yaxud caniklər Qafqazdan gəlmə türklər idi və onların Trabzon ətrafında dövlətləri vardı. Bu barədə bir az sonra.
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, xristian qıpçaqlar sıxışdırılmağa başladılar və həmin vaxt maraqlı bir proses baş verdi. IX-X əsrlərdə Azərbaycandan sıxışdırılan xristian türklər Azərbaycanın ucqarlarında məskunlaşaraq özləri üçün orada yeni mədəniyyət abidələri yaratmağa başladılar. Bu nümunələrdən biri də Akdamar kilsəsidir. Akdamar kilsəsi burdan gedən qıpçaqların Şərqi Anadoluda yaratdıqları mədəniyyət nümunəsidir. Akdamar 915-921-ci illərdə Akdamar adasında inşa edilmiş xristian qıpçaqların (türklərin) məbədidir. Mənbələr qeyd edir ki, Akdamar Vaçpurakan, yaxud da Vaspurhakan xanədanına məxsus kral Gaqikin əmri ilə inşa edilmişdi.
Akdamar kilsəsinin qıpçaq türklərinə, yəni, azərbaycanlılara aid olmasını sübut edən digər faktlar da var. Bunlar kilsənin üzərində daşqabartma ilə həkk olunmuş rəsmlərdir. Bunlardan biri barədə yuxarıda danışdıq. Kilsənin üzərində çoxlu sayda şişpapaq qıpçaqların oturduğunu və ibadət etdiyini göstərən daşqabartma rəsmləri var. Məlum olduğu kimi, qədim yunan mənbələrində qıpçaqların bir başqa adı şişpapaqlardır. Eyni zamanda, Dağlıq Qarabağda məskunlaşan insanların böyük əksəriyyəti Qafqaz Albaniyasından və bu yerin əhalisi olan şişpapaq qıpçaqlardır, hunlardır. Məsələn, Ağdamda Şişpapaqlı kəndi var və bu kəndin orada olması da yenə də deyilənləri sübut edən bir əsasdır. Bundan başqa, yenə Akdamar kilsəsinin üzərində daş qabartma ilə at belində 180 dərəcə dönərək Anadolu barsına ox atan bir qıpçaq döyüşçüsünün rəsmi var. Bütün tarixçilər, Kramerin də, Bartoldun da, Marrın da, Şopenin də, eyni zamanda, bütün türkoloqların və bütün dünya tarixçilərinin mübahisəsiz olaraq qəbul etdikləri bu rəsm türklərə, hunlara aiddir. Qabartmada əks olunan qıpçaq sərkərdəsinin başındakı papaq da Samur dərisindən tikilmiş qırğız, qıpçaq papağıdır. Burada isə ortaya daha bir sual çıxır. Əgər Akdamar kilsəsini ermənilər tikmişdilərsə, nəyə görə öz kilsələrinin üzərində qıpçaq rəsmini döyürdülər? Əlbəttə ki, bir çox halda da daşqabartma olan rəsmlər pozulmuşdur və onların yerinə başqa əlavələr edilmişdi.
Bizim Xudavəng və yaxud Xotəng dediyimiz Kəlbəcər rayonunda yerləşən başqa bir monastrın memarlıq quruluşuna nəzər saldıqda Akdamar kilsəsinin tamamilə bənzərinin olduğunu görəcəyik. Bu məbəd V-VII əsrlərdə Alban knyazları tərəfindən tikilmişdir. Hətta Alban hökmdarı Həsən Cəlal tərəfindən sonrakı dövrlərdə əsaslı şəkildə bərpa edilmişdir. Həsən Cəlalın arvadı Minə xatunun da burada dəfn olunduğu bildirilir. Bu kilsə Ağdərə-Kəlbəcər magistral yolunun yanındakı Bağlıpəyə kəndində, yəni, Ağdərədən Kəlbəcər tərəfə gedən yolun 29 km-də yerləşir. Burada diqqət yetirdikdə görəcəyik ki, vaxtilə Mixitar Qoş bu məbəddə olmuş, xatirə üçün hətta daşların üzərinə nişan qoymuşdur. Ancaq yerli insanların söylədiyinə görə, sonrakı dövrlərdə, yəni, 1930-1940-cı illərdə Ermənistandan bir qrup insan gələrək bu məbədin üzərindəki oymaları sökmüş, rəsmləri dağıtmış və yazıları pozmuşlar. Bu bir daha sübut edir ki, Azərbaycan ərazisində olan kilsələrin və bugünkü Ermənistan ərazisində olan, həmçinin, qədim erməni kilsəsi sayılan kilsələrin heç biri ermənilərə aid deyil. Onların hamısı Azərbaycan kilsələridir.
Qıpçaq türklərinin yayılma arealı ilə coğrafiyaya diqqət yetirərkən biz görəcəyik ki, bunların bir qismi Qara dənizə gedib çıxıb. Qara dənizdə Canik, yaxud Canit dediyimiz tayfalar mövcud olmuşdur. Məsələ ondadır ki, bizdə olduğu kimi Qara dəniz ərazisinə Qafqazdan köç edən qıpçaq tayfalarının hökmdarına da məlik deyirdilər. Necə bizim “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında qıpçaq Məlik vardısa, orada da məlik Canik vardı. Çox qəribədir ki, bunlara da kafirlər deyilirdi. İslam yayılandan sonra bu qara iman, yaxud da qaradinli kimi adlandırılan öz yerini gavur sözünə verdi. Gavur isə ərəblərdən gələn, yəni, İslamı qəbul etməyən insanlara deyirdilər. Burada isə artıq biz ərəb təsirlərini görürük və beləliklə, qıpçaq Məliklə qıpçaq Canik, yaxud da məlik Canik arasında paralellər var. Bu caniklər, yaxud da canitlər uzun müddət ərzində orada böyük dövlət qurub yaşadılar və eyni zamanda, Qara dəniz ətrafında olan alban xristian qıpçaq məbədlərini ucaltdılar. Məşhur səlcuqlu sərkərdəsi olan Danışməndi Qaziyə və danışməndilərə həsr olunmuş “Danışməndinamə”də bu barədə geniş söhbət açılır. Danışmənd qazi Ordu ilə Trabzon arasında olan Aybastı yaylasına gələn zaman Canik dövlətini işğal etməyə gedirdi. Həmin dövrdə bunun qarşısına çıxan həmin qıpçaq xristian türklərinin başçısının adı Tadik idi. Tadik adı bir türk adıdır və çox maraqlıdır ki, “Orxan-Yenisey” abidəsinin üzərində də çinlilərə qarşı savaşan Tadik adlı bir neçə göytürk sərkərdəsinin adı var.
(Aza Tatuk, Gök Amaş Tutuk, Buğak Tutuk və s. Yeri gəlmişkən, Amaş adı hazırda Azərbaycanda soyad kimi mövcuddur).
Biz bilirik ki, qıpçaqlar da göytürklərin bir qolu hesab olunur və yaxud onlar arasında qohumluq əlaqəsi var.
Beləliklə, Tadiklə Danışməndi arasında qızğın döyüşlər gedir. Tadik geri, Trabzona qayıtdıqdan sonra onun adını yenidən Anadoluya yayılan səlcuqlarla başqa bir mübarizə səhnəsində görürük. Tadik adını yunanlar Tadis və yaxud Tadiodis kimi verirlər. Bəlli olur ki, bundan sonra Tadik beş min nəfər canik əsgəri, yəni, xristian qıpçaq əsgərləri ilə birlikdə rumların xristian ordusuna rəhbərlik edir və Amasya ətrafında yenidən Danışmənd qazi ilə üz-üzə gəlir. Orada Tadik məğlub olur və yalnız qaçaraq canını qurtara bilir. Yəni, bütün bunlar onu göstərir ki, hələ eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərdə, bəlkə də daha qədimlərdə istər Anadolu coğrafiyasında, istər Qafqazda, istərsə də Xəzərin şimalında türklər yaşamışlar və söz sahibi olmuşlar.
Bütün bu faktlar bir daha onu göstərir ki, bu gün ermənilərin öz adlarına çıxdığı, öz maddi-mədəniyyət nümunələri kimi qəbul etdikləri bütün kilsələr xristian qıpçaqların yaratdıqları maddi-mədəniyyət nümunələridir. Üç Müədzin kilsəsində də (Eçmiədzin) məhz qıpçaq dilində erməni əlifbası ilə olan dini mətnlər bu gün də qalmaqdadır. Eyni zamanda, hesab edirik ki, çox maraqlı bir məqam da var.
Bu gün türkcə soyadı olan ermənilərin demək olar ki, böyük əksəriyyəti xristian qıpçaqlarıdır. Nalbadyan, Sarıbekyan, Ulubabyan, Köçəryan, Dəmirçiyan, Zərgəryan, Dəlləkyan və digər bu kimi türkcə soyadı olan nə qədər erməni varsa, onların hamısı məhz xristianlaşmış albanlar, xristianlaşmış qıpçaqların nəsilləridir. Onlara haylar deyillər. Əslində, bu gün Ermənistanda və erməni ordusunda məhz onların davası gedir. Yəni, haylarla xristian qıpçaqlarının davası gedir. Şüuraltı yaddaşla onlar hiss edirlər ki, haylarla ermənilər bir-birinə düşməndir. Biz bu qarşılıqlı nifrəti milli nifrət kimi səciyyələndiririk. Deməli, belə çıxır ki, bu gün ermənilərin Hayastan adlandırdıqları ancaq əslində, bizim olan Ərməniyyədə ərmən türklərinin, yəni, xristian qıpçaqlarının vətənində cəmi 30 faiz haylar var ki, onlar da məxsusi olaraq ruslar və digər imperialist güclər tərəfindən oraya yerləşdirilmişdir. Beləliklə, dini hegemoniya, dini kimlik etnik kimliyə üstün gələrək orada ermənidilli bir təşkilatın yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Əslində, bu dil də erməni dili deyil, qədim pəhləvi dili ilə türk dilinin qarışığıdır. Çox təəssüf ki, şimal qonşumuz bu xalqa dövlət verərək onu Cənubi Qafqazda jandarm rolunu oynamağa məcbur edir. Amma əminəm ki, bu gün məhz Azərbaycan xalqı öz mədəniyyətinə sahib çıxmaqla oradakı xristian qıpçaqları da buna inandırmaqla hay məkrindən bir qədər özünü qorumuş olacaq.
Hikmət Babaoğlu,
Tarixçi Alim və
Millət Vəkili.
