GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: Qaşqay türkləri əsasən Qaşqayyur- İranın Fars, İsfahan, Xuzistan, Buşehr və Köhkülüyə bölgələrində yaşayır. Keçmiş zamanlarda tamamilə köçəri olan qaşqay türkləri bu gün hər kəs kimi müasir dövrə uyğun həyat tərzi keçirirlər.
Türklərin Oğuz boyundan olan qaşqayların indiki yaşayış məskənlərinə nə vaxt və haradan gəlmələri məsələsi haqqında müxtəlif fikirlər var. Əksər alimlərin fikrincə, qaşqay türkləri XI-XII əsrlərdə Böyük Səlcuqlar və XIII əsrdə Çingiz xan dövrlərində Orta Asiya, Anadolu və Qafqazdan köç edərək İranın cənub və cənub-qərb bölgələrinə gəliblər və zaman keçdikcə burada məskunlaşıblar.
İranın rəsmi mənbələrində onların sayı haqqında dəqiq məlumat tapmaq çox çətindir, lakin qeyri-rəsmi rəqəmlərə görə, qaşqay türkləri Güney Azərbaycan türklərindən sonra İranda yaşayan ən sıx türk toplumudur.
“Kaşkayi” və ya “Keşkay” kimi deyilən “qaşqay” sözünün mənşəyi və mənası ilə bağlı da müxtəlif fikirlər var. Bunlardan biri də “qaşqay” Şərq türkcəsində “at”, “iribuynuzlu”, “qoyun” kimi heyvanların alnından axıntıya qarşılıq istifadə edilən “kaşka” sözü ilə bağlıdır. Bu fikrə görə, qaşqay türkləri “kaşka” atlarını bəxtəvər hesab edir və onların hər döyüşdə qələbəsinə inanırdılar. Ona görə də özlərini kaşka atlıları kimi “kaşkai”, “kaşkayı” və ya “kaşkay” adlandırıblar.
Digər mühüm fikir isə “kaşkay” sözünün “kaş” və “kayı” sözlərindən əmələ gəlməsidir. Sözün birinci hissəsi olan “kaş” sözünün iki əsas mənası var: birincisi, “öncü”, “başlanğıc”, ikincisi, “kaç” sözünün pozulmuş formasıdır ki, iki məna verir: a) qaçmaq, sürətlə hərəkət etmək və qaçışçı, sürətli.
“Kaşkayı” sözünün ikinci parçası olan “kayı” sözü Oğuz türklərinin 24 boyundan birinin adıdır. Buna əsasən, mürəkkəb söz olduğu düşünülən “Kaşkayı”nın iki mənası var: a) qabaqcıl, mütərəqqi olan Kayı tayfası və b) sürətli, çevik və hərəkətli Kayı boyu.
Maraqlıdır ki, Yaponiyanın avtomobil istehsalçısı “Nissan”ın “Qashqai” modeli adını İranın cənubunda yaşayan güclü və sürətli “qaşqay”dan alıb. İranda isə “Qaşkayi” adlı bir futbol komandası var.
Qərb alimləri qaşkay türklərinin varlığını e.ə. dövrlərə bağlayır. Amma XVII əsrə qədər heç bir tarixi və ədəbi qaynaqda “qaşqay” adına rast gəlinməyib. Yalnız 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində İrana səfər etmiş səyyahlar, şərqşünaslar və akademiklər tərəfindən qaşqaylar araşdırılıb, onların köçəri həyat tərzi, mədəniyyəti, dili və sosial quruluşu haqqında yazılıb.
İnanc baxımından İslamın şiə məzhəbini qəbul etmiş qaşqay türklərinin dili türk dili coğrafi və dil prinsiplərinə görə oğuz qrupuna aiddir.
Qaşqayların əksəriyyəti iki dillidir: ana dili qaşqay türkçəsi ilə yanaşı İranın rəsmi dili olan farsça təhsil alır və danışırlar.
Qaşqay türkcəsinin danışıldığı bölgədə sözügedən dilin rəsmi statusu yoxdur. Uzun müddət yazı dili kimi işlənməyib, daha çox şifahi dil yaddaşı ilə nəsildən nəsilə ötürülüb.
Qaşqaylar köçəri həyat tərzi sürdükləri üçün tarixən şifahi mədəniyyətə üstünlük veriblər. Bu səbəbdən qaşqay türkcəsində yazılı əsər azdır. Yalnız XX əsrin ikinci yarısından etibarən Qaşqay türkcəsi yazılı olaraq sənədləşdirilib və qorunub-saxlanılır./TRT
