GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: XVII əsrin sonunda – XVIII əsrin əvvəlində Səfəvi dövləti ağır tənəzzül dövrü yaşayırdı. C. Malkolm bu dövrlə bağlı qeyd edir ki, ondan “daha təlatümlü, daha həyəcanlı dövrü təsəvvür etmək qeyri-mümkündür”.[1]Digər bir müəllif Səfəvi dövlətini XVIII yüzilliyin ilk 25 ilində “hərc-mərclik burulğanında batmış ölkə” kimi səciyyələndirmişdir.[2]Səfəvi dövlətinin hərbi-siyasi zəifliyindən istifadə edən əfqan silahlı dəstələrinin başçısı Mir Mahmud İsfahana hərbi yürüş etdi. Səkkiz aylıq mühasirədən sonra – 1722-ci ilin oktyabr ayının 23-də Səfəvi dövlətinin paytaxtı İsfahan əfqan Mir Mahmud tərəfindən tutuldu. Mir Mahmud özünü şah elan etdi. Şah Sultan Hüseynin oğlu Təhmasib hələ 1722-ci ilin iyun ayında 800 Qacar döyüşçüsünün müşayiəti ilə İsfahandan qaçmışdı.[3]O, noyabr ayında özünü şah II Təhmasib elan etdi. H. Braunun qeyd etdiyi kimi, “İranda hakimiyyət kollapsı qonşu imperiyaların təcavüzü üçün bir işarə oldu”.[4]Qəndəharda qilzay tayfasının üsyanı və bu üsyanın ardınca başlanmış ara müharibələri nəticəsində xeyli zəifləmiş Səfəvi dövlətinin fəlakətli vəziyyətindən istifadə edən Rusiya və Osmanlı dövlətləri Cənubi Qafqaz bölgəsində daha fəal siyasət yeritməyə başladılar.
Lakin, zəifləmiş Səfəvi dövlətinin xarici dövlətlər qarşısında qeyri-fəal obyekt kimi itaət göstərəcəyinə dair ümidlər özünü doğrultmadı. Rusiyanın əfqanlarla və Osmanlı dövləti ilə müqaviləsi şah II Təhmasib tərəfindən tanınmadı. Səfəvi dövlətinin işğal edilmiş ərazilərinin əhalisi istilaçılara tabe olmaq istəmirdi. II Təhmasibin dövlətin şimal-qərb bölgələrini tərk edərək taleyin hökmünə buraxmasına baxmayaraq, həmin ərazilərdə osmanlılara qarşı daim xalq üsyanları baş verməkdə idi.[5]Əfqan, Osmanlı və Rus işğallarının ağır nəticələri Əfşarlar soyundan olan istedadlı sərkərdə Nadirin[6]rəhbərliyi altında istilaçılara qarşı azadlıq mübarizəsinin yüksəlişi üçün əlverişli şərait yaratdı.
Əfşar tayfasının türk mənşəli olduğunu bir çox yazılı mənbələr, o cümlədən Mahmud Qaşğari (XI əsr) təsdiq edir. “Əfşarlar türk oğuz boylarından biridir. Oğuzlar 22 boydan ibarət olan türkmanlar idilər. Əfşar tayfası bu türkmanlar silsiləsinin altıncı sırasında xatırlanır”.[7]Əli Əkbər Dehxodanın yazdığına görə, “əfşarlar əsl-nəcabətli türk qəbilələrindən biridir”.[8]Bu fakt ingilisdilli qaynaqlarda da özünün təsdiqini tapır.[9]Fəzlullah Rəşidəddin Həmədaninin[10]məlumatlarına görə (L.Lokkart da bu məlumatları öz əsərində təqdim edir), əfşarlar “düzənliklərdə yaşayan türk xalqıdır”, qəbilənin mifik banisi Əfşar (və yaxud Avuşar) babası Oğuzun (türklərin əfsanəvi əcdadının) qoşunlarının sağ cinahında döyüşürdü. Əfşarlar XIII əsrdə monqolların yürüşləri zamanı bu ərazilərə Mərkəzi Asiyadan köçmüş, Azərbaycanda da məskunlaşmışlar. Şah I İsmayıl (1487-1524) özünün nəhəng ordusunu əsasən əfşarlardan və altı digər türk tayfasından (şamlu, rumlu, ustaclu, təkəlu, zülqədər və qacar) təşkil etmişdi. L.Lokkart “Tarixi-Nadiri” əsərinin müəllifi Mirzə Mehdinin məlumatlarına istinadən göstərir ki, Nadir Qırxlu boyuna mənsub idi. Bu boy şah I İsmayılın dövründə Xorasana köçmüşdü.[11]Nadirin türk olduğunu belə bir fakt da təsdiqləyir ki, o, şifahi danışıqda Azərbaycan türkcəsinə üstünlük verirdi. Nadir şah Osmanlı sultanına və Moğol imperatoruna məktublarında tez-tez bu dövlət başçılarının ümumi türk soyuna mənsub olduqlarına işarə edirdi.[12]Qriqorian katolikosu və salnaməçisi A. Kretasinin məlumatları da bunu təsdiq edir. O, əsərinin bir cox fəsillərində Nadirin erməni hərfləri ilə, Azərbaycan türkcəsində bütöv dialoqlarını nümunə kimi təqdim edir.[13]M. Astrabadinın məlumatına istinad etmiş E. Takerin qeydinə görə, Nadirin rəsmi xronikasının ön sözündə deyilirdi ki, “bu qəhrəman layiqli türkman soyundandır”.[14]
Yazılı qaynaqların məlumatlarına görə, 1726-cı ildə 37 yaşlı Nadir 6 minlik dəstəsi ilə şah II Təhmasibə xidmət etməyə başlamış və “Təhmasibqulu xan” adını qəbul etmişdi.[15]Fətəli xan Qacarın ölümündən sonra Nadirqulu xan şah II Təhmasibə silahlı qüvvələrinin baş komandanı təyin edildi. Qaynaqların məlumatlarına görə, Nadir bu vəzifəni bircə şərtlə qəbul etmişdi: “Mən sizin əmrinizə yalnız o şərtlə tabe olaram ki, bir istəyimi yerinə yetirəsiniz. O, aşağıdakından ibarətdir: Siz bütün dövlət hakimiyyətini mənə verəsiniz, şərəflə taxtınızda oturasınız, hərbi işləri mənə həvalə edəsiniz və bu işlərə qarışmayasınız”.[16]
Bir sıra uğurlu hərbi yürüşlər etmiş Nadir Səfəvi dövlətinin bütün şimal-şərq torpaqlarını azad etdi. 1729-cu ildə Nadir artıq bütün Səfəvi torpaqlarını, o cümlədən İsfahanı geri qaytarmışdı. Nadir təntənəli şəkildə şəhərə daxil oldu və özü Səfəvi tacını şah II Təhmasibin başına qoydu. Beləliklə, 1729-cu ilin sonunda Təhmasibqulu xan əfqanları Səfəvi dövlətinin ərazisindən qovdu və şah II Təhmasibin simasında bu dövləti bərpa etdi. Dövlətin şərq hissəsi tamamilə azad edildi. Artıq bundan sonra rusların və osmanlıların Azərbaycandan, bəzi qonşu ərazilərdən çıxarılması vəzifəsi aktuallaşdı. 1730-cu ildə Nadir osmanlıların işğal etdikləri bütün Qərbi İranı və Azərbaycanın böyük bir hissəsini (o cümlədən həmin ilin avqust ayında rusların yardımı ilə Ərdəbili) azad edə bildi.[17]
Azərbaycan sərkərdəsi Nadir əvvəllər imzalanmış Həmədan müqaviləsinə qarşı çıxdı, 1730-cu ildə Osmanlı qoşunlarını darmadağın etdi, və Xorasan, Kirmanşah və Cənubi Azərbaycan torpaqlarını azad etdi.
Polşa (Reç-Pospolita -N.G.) taxt-tacı uğrunda müharibə və Qafqazda hərbi əməliyyatlar perspektivi qarşısında qalmış Rusiya hökmdarı Səfəvi şahını potensial düşməndən müttəfiqə çevirmək üçün öz qoşunlarını Xəzəryanı vilayətlərdən çıxarmağı qərara aldı. 1732-ci ilin fevral ayının 1-də Rəştdə sülh müqaviləsi imzalamaq mümkün oldu. Həmin müqaviləyə görə, Rusiya tərəfi beş ay ərzində ələ keçirdiyi bütün torpaqları Səfəvi dövlətinə geri qaytarmağa razılıq verirdi. Yalnız Kür çayından şimalda olan torpaqlar istisnalıq təşkil edirdi. Osmanlılar Qərbi Azərbaycanı, Gürcüstanı, digər Səfəvi ərazilərini tərk edənək bu ərazilər Rusiyanın nəzarəti altında qalmalı idi. Səfəvi dövlətindəki rus tacirlərinə və Rusiya imperiyasındakı Səfəvi tacirlərinə ticarətdə sərbəstlik verilirdi. Hər iki tərəf öz üzərinə Sankt-Peterburq və İsfahan saraylarında diplomatik nümayəndəlik saxlamaq öhdəliyini götürürdü.[18]
Səfəvi şahının Osmanlı dövlətinə qarşı uğursuz hərbi əməliyyatlarından istifadə edən Nadir 1732-ci ilin avqust ayında şah II Təhmasibi hakimiyyətdən devirdi və onun oğlu, azyaşlı III Abbası şah elan etdi. Bu zamandan etibarən Nadir əslində dövlətin başçısına çevrildi. O, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında 1732-ci ildə imzalanmış sülh müqaviləsini etibarsız elan etdi və yenidən osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlara başladı.
Osmanlı mənbələrinin məlumatlarına görə, sülh danışıqlar gedişində Nadir şəxsən özünün “İran türkcəsində” (İran Türkisində) yazdığı məktubu ilə Osmanlı qonşularının baş komandanı Əli (Ali) paşaya müraciət edərək Osmanlı türkləri ilə ümumi köklərə malik olduğunu qeyd etmiş və tezliklə barışıq əldə olunacağına ümid etdiyini bildirmişdi:
“Ecdad-i ba-isti’ dad-ı mülük-i Osmaniyyeəden olup Vekayi-i Cengiziyye’de Turan zemini terk ve İran ve Rum’a hicret eden rü’esa-yi aşair-i Türkmaniyye ki, cümlesi bir devha şu’besi ve bir neseb nuhbesidirler. Ol vakt cedd-i a’laları hanedan-ı devlet-i ruz-efzun canib-i Rum’a şedd-i hiram-ı azimet ve bizim ceddimiz İran ülkalarında ihtiyar-ı ikamet etmişler idi. Min-haysi’n-neseb çünki müştebik ü mültehim bulunuldu. Keyfiyyet ma’lum-ı hazret-i hüsrevane oldukda dermiyan olan musalaha meramına is’af-ı mülükane mebzul buyurulmak mes’üldür diye evvelinde meramını te’diye ve ahirinde kasd-i tevriye eylediği ma’lum oldukdan sonra kendüye sadr-ı müşarün-ileyh tarafından hakimane mektub u ka’ime tahrir olunmuş idi.”[19]
Nadir Rusiya səfirləri ilə də danışıqlar aparır, Rusiya rəhbərliyinin bütün Xəzəryanı vilayətləri, ilk növbədə Bakı və Dərbənd şəhərlərini qaytarmaq istəməməsinə etirazını bildirirdi.
1735-ci ilin mart ayının 10-da (21-də) Gəncə müqaviləsi imzalandı. Həmin müqavilənin şərtlərinə görə, bu sənəd imzalandıqdan sonra Rusiya bir həftə ərzində Bakı şəhərindən, iki həftə ərzində isə Dərbənd qalasından öz qoşunlarını çıxarmalı idi. Bu güzəştin əvəzində Səfəvi şahı Rusiyanın “əbədi müttəfiqi olmaq”, Bakı ilə Dərbəndi üçüncü tərəfə (yəni Osmanlı imperiyasına) heç bir zaman güzəştə getməmək öhdəliyini öz üzərinə götürürdü. Sulak çayı Rusiya və Səfəvi dövlətləri arasında sərhəd xətti kimi müəyyənləşdirilirdi. Hər iki tərəf qarşılıqlı xəbərdarlıq olmadan Osmanlı dövləti ilə danışıqlar aparmamaq öhdəliyini qəbul edirdi.[20] Rusiya bu bölgədə I Pyotrun son istilalarından məhrum oldu. Lakin hər halda o ənənəvi “Şərq siyasəti”nin əsas prinsipinə sadiq qaldı: “bu bölgədə Osmanlı dövlətinin möhkəmlənməsinə yol verməmək”.[21]
Osmanlı və Səfəvi diplomatları iki cəbhədə müharibə aparmaq təhlükəsindən qurtulmaq və bütün qüvvələrini Rusiyaya qarşı yönəltmək üçün 1736-cı ilin mart ayında sülh müqaviləsinin bağlanılması məqsədilə danışıqlara başladılar. Danışıqlar nəticəsində təqribən 100 il öncə (1639-cu ilin sülh müqaviləsinə əsasən – N.G.) təsbit edilmiş sərhədlərin bərpası haqqında razılıq əldə olundu.[22] 1736-cı ilin sentyabr ayında tərəflər sülh müqaviləsinin bağlanması haqqında razılığa gəldilər.[23]
1736-cı ilin yanvar ayında Muğanda, Cavad körpüsünün yanında, Kür və Araz çaylarının qovşağında nəhəng düşərgə salınmışdı. Nadir burada öz qurultayını çağırmışdı. O, belə qərara gəlmişdi ki, artıq özünü şah elan etmək məqamı yetişmişdir. 1736-cı ilin mart ayında, azyaşlı şah III Abbas hakimiyyətdən kənarlaşdırıldıqdan sonra (sonralar o, Nadirin oğlu tərəfindən öldürüldü[24]) Nadir özünü şah və yaxud Vəli-nemət elan etdi.[25]
Mənbə məlumatlarına görə, həmin qurultay nümayəndələrinə doğma Azərbaycan türkcəsində müraciət etmiş Nadir xan qeyd etdi ki, qarşıda duran əsas məsələ əhalinin Cəfəri məzhəbinə keçməsidir. Nadirin şah elan edilməsi ilə Səfəvi sülaləsinin hakimiyyəti (1501-1736) başa çatdı. Nadir şah Anadolu və Azərbaycan türkləri arasında məzhəb ayrılığı məsələsini aradan qaldırmaq məqsədilə öz elçilərini İstanbula – Osmanlı sultanının sarayına göndərdi.[26]O, Cəfəriliyi sünni məzhəbinin 5-cü qolu kimi təsdiq etməyi sultandan xahiş edirdi. Osmanlı sultanı Azərbaycanın yeni hökmdarının bu xoş məramını rədd etdi, lakin həmin məsələnin ruhani mühitində müzakirə olunmasına razılıq verdi.[27]
Maraqlı bir cəhəti qeyd edək ki, Osmanlı sultanı I Mahmud Nadir şah Əfşara göndərdiyi birinci məktubunda “nəcabətli türkman nəslindən olan” Nadirin “İranın sünni məzhəbinə qaytarmaqla” bağlı olan təşəbbüsünü dəstəklədiyini bildirmiş, lakin cəfəriliyi beşinci məzhəb kimi tanımaqdan qətiyyətlə imtina etmişdi. Beləliklə, Nadirin sülh müqaviləsinin bütün şərtlərinin qəbul etdirilməsi ilə bağlı olan bütün cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.
1737-ci ildə Nadir şah üsyan qaldırmış əfqanlara qarşı hərbi yürüş etdi. O, Herat və Qəndəhar şəhərlərini ələ keçirdi. Sonra o, qaçqın əfqanlara sığınacaq vermiş Moqol hökmdarını cəzalandırmaq üçün Hindistana hücum etdi. Nadirin qoşunları Karnala (Dehlinin şimal-qərbində) qədər manesiz gəlib çıxdılar və 1739-cu ilin fevral ayının 24-də Böyük Moqol sülaləsindən (1526-1858) olan Məhəmməd şahın ordusunu darmadağın edərək martın ayının 20-də Dehlini ələ keçirdilər. Böyük Moqolların üzərinə altı milyon rupi məbləğində təzminat qoyuldu. Əldə olunmuş hərbi qənimət 700 milyon rupi dəyərində idi. Qənimətin böyük bir qismi Kəlata aparıldı və Nadir onu ölənədək burada saxladı.
Nadir şah Əfşar yaratdığı dövlətin hərbi-siyasi qüdrətini nümayiş etdirmək ücün çoxsaylı səfir heyətlərini qiymət baxımından misilsiz hədiyyələrlə qonşu Rusiya və Osmanlı imperatorlarının saraylarına göndərdi. Təbiidir ki, böyük strateq və praqmatik olan Nadir şah Əfşar həmin səfir heyətlərini göndərməklə uzaq gələcəyə hesablanmış məqsədlər güdürdü. O, Rusiya rəsmi dairələri qarşısında öz dövlətinin hərbi-siyasi qüdrətini nümayiş etdirir və bununla da onları Cənubi Qafqaza müdaxilə təhlükəsi ilə hədələyirdi. Nadir şah Əfşar Osmanlı imperiyası ilə münasibətləri isə keyfiyətcə yeni səviyyəyə, müttəfiqlik münasibətləri müstəvisinə keçirməyə çalışırdı.
Nadir şah Əfşarın səfir heyəti Rusiya imperiyasına 1739-cu ilin oktyabr ayının 23-də yollandı və Sankt-Peterburqa 1741-ci ilin oktyabr ayının 2-də yetişdi. Şahın qohumu Məhəmmədhüseyn xanın başçılıq etdiyi həmin səfir heyətinin məqsədi hökmdarın buxaralılar və hindlilər üzərindəki qələbələrini elan etmək, onun Rusiya imperatoru qarşısında qaldırdığı müxtəlif iddialarını ifadə etmək idi.
Yazılı mənbələrdən birində qeyd olunur: “Məhəmmədhüseyn xan özünü bütün dünyanı fəth etmək fikrində olan qüdrətli hökmdar kimi tərifləyən şahın nümayəndəsi qismində çox bahalı hədiyyələrlə və 14 fillə Sankt-Peterburqa yollandı. Səfiri 128 şəxsdən ibarət olan, gözəl geyinmiş əyanlar heyəti və 50 topla təchiz edilmiş 16 minlik qoşun müşaiyət edirdi. Əlbəttə, hec bir səfir heyəti dostluq münasıbətlərində olduğu dövlətin sarayına bu cür böyük hərbi qüvvənin müşaiyəti ilə yollanmamışdı. 1739-cu ilin dekabr ayının 9-da Nadir şah Əfşarın göndərdiyi səfir heyəti Kizlyara yetişdi və bu gəliş həmin qalada böyük həyəcana səbəb oldu. Həştərxan qubernatoru knyaz Sergey Qolitsın Əfşar səfirliyinin irəliləməsinə imkan vermədi, çünki qubernator Rusiya imperiyasının mərkəzindən (Sankt-Peterburqdan) hələlik bu səfir heyəti ilə bağlı olan hec bir əmr almamışdı. Həştərxan yaxınlığında düşərgə salmış beş piyada və altı draqun alayı tələsik surətdə Volqa çayına doğru yeridildi. Məhəmmədhüseyn xana deyildi ki, Əfşar qoşunu Rusiya imperiyasının sərhədlərindən şimala buraxıla bilməz, ruslar yol boyu bu qoşunu ərzaqla və yemlə təchiz etmək fikrində deyillər. Buna görə də səfirə ya geri qayıtmağı, ya da qoşunu buraxmağı məsləhət gördülər. Həmin məsələlərlə bağlı olan danışıqlar uzun sürdü. Bu danışıqlardan sonra Nadir şah Əfşar guzəştə getməli oldu: Məhəmmədhüseyn xan yoluna 2 min nəfər şəxsin müşaiyəti ilə davam etdi, 14 fil isə bu elci heyətinin ardınca aparıldı.
Səfir heyəti diplomatik səfərini yalnız növbəti (1740-cı) ilin avqustunda bərpa etdi. Həmin müddət ərzində heyət Kizlyarda qaldı. Nəhayət, Sankt-Peterburqdan Əfşar səfir heyətinin öz diplomatik səfərini davam etdirməsinə rəsmi icazə verildi. 1740-ci ilin sentyabr ayının 11-də Məhəmmədhüseyn xan təntənəli şəkildə Həştərxana daxil oldu.[28]
Əfşar səfir heyəti Sankt-Peterburqa yalnız 1740-cı ilin sentyabr ayında gəlib çatdı. Məhəmmədhüseyn xan Sankt-Peterburqa təntənəli surətdə daxil oldu. Əfşar səfir heyətinin rəhbəri Anna İoannovnanın (1730-1740) hüzuruna gəlmək fikrində idi, lakin imperatriça Anna İoannovna artıq dünyasını dəyişmişdi. Buna görə də səfirlik Anna Leopoldovnanın qəyyumluğunda olan İoann Antonoviçin sərəncamına göndərildi. Oktyabr ayının 2-də Əfşar səfirliyi hökmdar vəzifəsini icra edən Anna Leopoldovnaya təqdim edildi. Görüş zalına daxil olan Məhəmmədhüseyn xan hökmdar qarşısında üç dəfə təzim etdi, sonra isə şah fərmanını müəyyən olunmuş qayda üzrə təqdim edərək yüksək ibarələrlə zəngin nitqinə başladı: “Bu, zat aliləri, ən ali və ən nurlu mövqeli Süleyman üstünlüyünə malik olan, dövləti Ay kimi nurlandıran, səltənət taxtını bəzəyən, Allahın mərhəməti sayəsində hakimiyyətə malik olan, İran dövlətinin hökmdarı, Hindistan və Turan hakimlərinə tac bəxş edən Nadirin dostluq və xeyirxahlıqla tərtib edilmiş fərmanıdır.”[29]
Məhəmmədhüseyn xanın nitqi başa çatdıqdan sonra Nadir şahın göndərdiyi hədiyyələrin təntənəli təqdimatı başlandı. “Anna Leopoldovnaya, İoann Antonoviçə və Yelizaveta Petrovnaya ən bahalı parçalar, brilyant kəmərlər, brilyantla bəzədilmiş qızıl qədəhlər, bahalı masa, baş geyimlərinin bəzədilməsi ücün 3 lələk, üzüklər, sandıqlar təqdim edildi… Bununla yanaşı Məhəmmədhüseyn xan elan etdi ki, dünya hökmdarı (Nadir şah Əfşar – N.G.) bütün rus əsirlərini azad etmək əmrini vermişdir.”[30]
Bötövlükdə Nadir şah Əfşar Rusiya hökmdarının sarayına 22 aşya, 15 üzük, 15 fil[31] göndərmişdı hal-hazırda (bu hədiyyələrdən yalnız 17 əşya və üzük qalmışdır).[32] Hindistanın Böyük Moqollar sülaləsinin ən qüdrətli hökmdarlarından olmuş Şahcahanın[33] (1627-1658) yaqutla, zümrüdlə və böyük almazla bəzədilmiş qızıl üzüyü[34] də Nadir şah Əfşarın Sankt-Peterburqa göndərdiyi hədiyyələr arasında idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda həmin səfirliyin bütün əsas eksponatlarının saxlandığı Ermitaj yalnız Nadir şah Əfşarın səfirliyi sayəsində dünyanın yeganə muzeyidir ki, orada XVII əsrə-XVIII əsrin əvvəllərinə aid olan Hindistan qızıl qablarının belə böyük kolleksiyası mövcuddur. Beləliklə, sayca az olmasına baxmayaraq, həmin əşyalar (hədiyyələr) nümunəvi meyar-kolleksiyalara çevrilmişdir.[35]
Nadir şah Əfşarın göndərdiyi səfir heyəti Sankt-Peterburqda 1741-ci ilin məlum saray çevrilişi məqamında da olmuş və 1742-ci ilin noyabr ayında yeni Rusiya hökmdarı Yelizaveta Petrovnanın (1741-1761) dostluq ruhunda tərtib edilmiş fərmanları və hədiyyələri ilə vətənə qayıtmış. Müxtəlıf şərab və araq növləri həmin hədiyyələr arasında ən görkəmli yeri tuturdu. Görünür ki, tərəflər arasındakı danışıqlar o qədər də qənaətbəxş olmamışdır. Çünki Tehrandakı Rusiya nümayəndəsi (rezidenti) Kaluşkin Sankt-Peterburqa xəbər göndərmişdi ki, 1740-ci ildə dövlət sərhədlərində tərəflər arasında hərbi toqquşmalar başlanmış, Nadir şah Əfşar “Rusiyanı fəth edəcəyini” bildirmişdi. Əfşar dövləti ilə münasibətlərin pisləşməsi nəticəsində imperatriça Yelizaveta Petrovna gücləndirilmiş qoşunları general-leytenant Tarakanovun başçılığı ilə sərhəd bölgəsinə göndərdi. Görünür, Rusiya rəsmi dairələrinin öz sərhədləri yaxınlığında Osmanlı imperiyası ilə yanaşı daha bir güclü müsəlman dövlətinin olmasını istəməməsi münasibətlərin pisləşməsinin daha bir səbəbi idi.[36] Buna görə də Rusiya hökumətinin Qafqazdakı bütün sonraki xarici siyasəti Nadir şah Əfşarın təsirinin və hakimiyyətinin zəiflədilməsinə yönəldilmişdi.
Nadir şah Dehli ələ keçirildikdən dərhal sonra – Əfşar səfirliyinin Rusiyaya səfəri ilə eyni zamanda Osmanlı sultanının sarayına da səfir heyəti göndərmişdi. Bu səfirlik də qonşu dövlətin hökmdarına qiymətli hədiyyələr aparmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məqama qədər şahın və Osmanlı sultanının daimi səfirləri və konsulları yox idi, onlar təsadüfi hallarda Tehrana və İstanbula müvəqqəti səfirlər göndərirdilər.
Nadir şah Əfşarın İstanbula göndərdiyi səfir heyətinə öncə Əli xan başçılıq etdirdi. Lakin heyətin rəhbəri yolda dünyasını dəyişdi və onu Hacı xan əvəz etdi. Səfirlik İstanbul sarayına Nadir şahın məktubu və qiymətli hədiyyələrlə yanaşı Osmanlı Sultanı I Mahmuda hədiyyə kimi nəzərdə tutulan 7 fil də aparırdı.[37]
Nadir şahın Osmanlı sultanına göndərdiyi hədiyyələr 90 əşyadan ibarət idi: ulduz təsviri ilə bəzədilmiş 1 mis nimçə, qiymətli daşlarla bəzədilmiş bəzək əşyası, almaz yaqutlarla bəzədilmiş xəncər, qiymətli daşlarla bəzədilmiş 1 Hindistan qılıncı, büllurdan hazırlanmış 1 qızıl mücrü, müxtəlif qiymətli daşlarla bəzədilmiş 63 paltar və məişət əşyası, 7 fil, 4 fil sümüyü, fillər üçün nəzərdə tutulan 2 örtük və s.[38]
1745-1746-cı illərdə Əfşar dövləti və Osmanlı imperiyası arasında Qafqaz uğrunda yeni müharibə başlandı. Rusiya ilə sülh müqaviləsi bağlamış Osmanlı sultanının hərbi-siyasi fəallıq imkanları artmışdı. Lakin hərbi əməliyyatlar əhəmiyyətli dəyişikliyə səbəb olmadı. Tərəflər sülh danışıqlarına başladılar. 1746-cı ilin baharında Nadir şah Əfşar Azərbaycana qayıtdı və Soucbulaqda bağlanacaq sülh müqaviləsinin şərtlərini müzakirə etmək üçün Osmanlı səfiri Nazif Əfəndi ilə görüşdü. İlkin danışıqlardan öncə tərəflərin qiymətli hədiyyələrin qarşılıqlı şəkildə təqdimatı oldu. Osmanlılarla dostluq münasibətləri qurmağa çalışan Nadir şah Əfşar özünün iki etibarlı nümayəndəsini – Şanlı Mustafa xanı və Məhəmməd Mehdi xanı səfirlik heyəti və qiymətli hədiyyələrlə Osmanlı sultanı I Mahmudın sarayına göndərdi.
Nadir şah Əfşar sultan I Mahmuda Hindistana hərbi yürüş gedişində əldə etdiyi taxt (Təxte-Tavuz), rəqs edən fil və digər qiymətli hədiyyələr göndərmişdi. Osmanlı sultanı həmin hədiyyələrin müqabilində Nadir şah Əfşara secmə atlar və başqa qiymətli hədiyyələr göndərdi.[39] Nadir şah Əfşarın 1746-cı ildə Osmanlı sultanı I Mahmuda hədiyyə etdiyi taxt (Təxte-Tavuz) başdan başa qızıl təbəqəsi, zümrüd, yaqut daşları, mirvari ilə örtülmüşdü və nəzərə çarpmayan qara agacdan hazırlanmışdı. Taxtı iri yaqutlarla sıx bəzədilmiş 9 dairə bəzəyir. Hər bir dairənin mərkəzini zümrüd bəzəyir.
Bu cür hədiyyədən xeyli məmnun qalmış Osmanlı hökmdarı Nadir şaha təşəkkür etmək qərarına gəldi: O, qızıl qınlı xəncəri hədiyyə qismində Nadir şaha göndərmək qərarına verdi. Bu xəncərin qəbzəsi brilyantlar haləsində olan üç iri zümrüdlə bəzədilmışdı. Ən böyük zümrüdün altında İngiltərə istehsalı olan saat yerləşdirilmişdi. Lakin Osmanlı sultanının diplomatik nümayəndələri 1747-ci ildə Tehrana çatdıqda eşitdilər ki, Nadir şah Əfşar qətlə yetirilmişdir. Səfirlik həmin xəncərlə və digər qiymətli hədiyyələrlə istanbula qayıtmalı oldu. Beləliklə, misli – bərabəri olmayan bu zərgərlik əsəri Türkiyəyə qayıtdı. Hal-hazırda onu “Topqapı xəncəri” adlandırırlar və o, Nadir şah Əfşara ünvanlanmış qiymətli hədiyyələr kimi İstanbulun “Topqapı” Muzeyində saxlanılır. [40]
1746-cı ilin sentyabr ayının 4-də Əfşar dövləti və Osmanlı imperiyası arasında ixtilaflara rəsmən son qoymuş müqavilə imzalandı.[41] Müqavilənin giriş qismində 1639-cu ildə Zohabda (Qəsri-Şirində) bağlanmış Səfəvi-Osmanlı müqaviləsinin şərtləri (o cümlədən həmin müqavilə ilə iki dövlət arasında təsbit edilmiş sərhədlər) təsdiq edilirdi. Tərəflər narazılıq doğura biləcək və bağlanmış sülhə zidd olan əməllərdən çəkinməyi öz öhdələrinə götürürdülər.[42] Həmin müqavilədə cəfəri məzhəbindən xüsusi bəhs olunmur. Lakin bu sənəddə əsas diqqət Osmanlı vilayətlərində zəvvarların, tacirlərin statusuna və müdafiəsinə yönəldilmişdi. Müqaviləyə görə, Xilafətin İslamın ilk üç xəlifəsinin lənətlənməsi ənənəsi qadağan edilirdi.[43] Nadir şah Əfşar bu müqaviləni rəsmən təsdiq edə bilmədi: 1747-ci ilin iyun ayının 20-dən 21-nə keçən gecə o, sui-qəsd nəticəsində öldürüldü.[44]
Beləliklə, qısa zaman ərzində Səfəvi dövlətinin ərazilərini bərpa etmiş, sonra isə başlıca siyasi xadimə çevrilərək, imperiya quraraq qonşu dövlətlərin başçılarını vahiməyə salmış, Xəzər dənizində hərbi donanma yaratmağa çalışan Nadir şah Əfşarın gərgin həyatı saray daxilində təşkil olunmuş sui-qəsd nəticəsində sona yetdi.
Qaynaqlar:
[1]Malcolm J. The history of Persia, Vol. II, p.1. [2]H.R.Roemer The Safavid Period, p.325. [3]The chronicles of Travellers,p.113. [4]Braun H. Iran under the Safavids and in the XVIII century, p.199. [5]Lockhart L. The fall of the Safavi dynasty, p.259 [6]P. Averinin bəzi tarixi hadisələrin yenidən dəqiqləşdirmək təklifi maraq doğurur. Məsələn, o, güman edir ki, Nadir 1688-ci ildə deyil, 1698-ci ildə doğulmuşdur. P. Averinin başlıca dəlili bəhs edilən dövrün ən dəyərli yazılı qaynaqlarından olan Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “Cahanguşeyi-Nadiri” əsərində hicri 1110-cu ilin məhərrəm ayının 28-i ilə bağlı təqdim etdiyi məlumatdır. Bu tarix isə miladi ilin 1698-ci avqust ayının 6-na müvafiq gəlir. Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “Cahanguşeyi nadiri” əsərinin Bombey litoqrafik nəşrində 1100-cü il (1688-ci il) tarixi göstərilir. Lakin bu tarix nə əlyazmada, nə də əsərin 1960-cı ilin Tehran nəşrində (orada 1110-cu il tarixi verilmişdir) təsdiqlənmir. Digər ilkin yazılı qaynaqlarda (məsələn, Məhəmməd Kazımın “Aləmarayi-Nadiri” əsərində) 1109-cu il onun anadan olma tarixi kimi göstərilir. Halbuki bu mənbələrdə Nadirin təvəllüd tarixi dəqiq göstərilmir. P. Averinin fikrincə, bu məlumatlar 1110-cu (1698-ci) ilin Nadirin təvəllüd ili hesab edilməsinə dair fikri möhkəmləndirir (Avery P. Nadir Shah and Afsharid legacy, p.3). Digər qaynaqlarda olan məlumatları L. Lokkart “Nadir şah” kitabında təqdim edir. Müasir Qərb tarix elmində bu fikir qəti şəkildə qəbul edilməsə də, bütün ciddi nəşrlər və müəlliflər Nadirin təvəllüd tarixinin 1698-ci illə bağlı olduğuna dair yeni fikrə mütləq istinad edilir. Bu konsepsiyanın tərəfdarlarından biri M. Aksuortidir. O, hesab edir ki, həmin tarixin qəbul edilməsi salnaməçilərin Nadirin həyatının erkən dövrü haqqında nə üçün məlumat vermədikləri məsələsinə aydınlıq gətirə bilər. [7]Kashgari Mahmud. Divanu Lugat-it-Turk, V.I, p.55-56 [8]Ali Akbar Dehxoda. Lugatname, p.3112 [9]Fraser J.B. The history of Nadir Shah, formerly called Thamas Kuli Khan, p.72. [10]XIV əsrin dövlət xadimi, həkimi, tarixçi-salnaməçisi. [11]Lockhart L. Nadir Shah, p.17. [12]Daha ətraflı məlumat üçün bax:BOA. NMH.d., 3/21. [13]Абраам Кретаци Повествование (критический текст, перевод на русский язык, предисловие и комментарии Н.К. Корганяна).Глава X (ст.198), XI (ст.199-200), XX (ст.212), XXII (ст.214-215), XXV (ст.220), XXXVII (ст. 244), ХL (ст.250). [14]Ernest S. Tucker. Nadir Shah’s Quest for Legitimacy in Post-Safavid Iran, p.11. [15]Daha ətraflı məlumat üçün bax: Hüseynov E.İ. Azərbaycan Nadir Şah Əfşarin hakimiyyəti dövründə, Bakı, 2013. [16]Армянская анонимная хроника 1722-1736 гг. Под редакцией Буниятова З.М., ст.28. [17]Tapper R. Frontier Nomads of Iran, p.103. [18]Lockhart L. Nadir Shah, p. 58. [19]Ragip Paşa, Koca Mehmet, s.25. [20]Lockhart L. Nadir Shah, p.86. [21]Sykes P. A history of Persia. Vol. II, p.96; Lockhart L. The fall of the Safavi dynasty. p.188. [22]Mustafazadə T.T. XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri, s.142. Bu müqaviləyə görə, bütün Azərbaycan, müasir Gürcüstanın şərq qismi, Diyarbəkir və Mosul vilayətləri, habelə Nəcəf və Kərbəla şəhərləri Səfəvi dövlətinə keçirdi. Cənubi Qafqazın qərb vilayətləri və Bağdad şəhəri Osmanlı imperiyası tərkibində qalırdı. [23]Сотавов Н.А. Северный Кавказ в русско-иранских, ст.96; LockhartL. NadirShah, p.107. [24]Lockhart L. Nadir Shah, p.104. [25]Hanway J. An historical account of the British trade, Vol. II p.123; Floor W. The rise and fall of Nader Shah, Dutch east India company reports, 1730-1747, p.53. [26]Osmanlı sultanları 1517-ci ildən, Misir məmlükləri dövləti (1250-1517) məğlubiyyətə uğradıldıqdan sonara, “İslam xəlifəsi” hesab olunurdular. [27]Daha etrafli bax: Koca Ragıp Mehmed Paşa Tahkik ve Tevfik (Osmanlı – İran diplomatik munasebetlerinde Mezhep Tartışmaları). [28]Очерки из истории Тамбовского края. [29] Yenə orada. [30] Hədiyyələr haqqında daha ətraflı məlumat ücün bax: Ильин В. О походе Надир-шаха в Индию (исторические материалы). -«Астраханские губернские ведомости», 1847, №26-32; А.А. Иванов, В.Г. Луконин, Л.С. Смесова.Ювелирные изделия Востока, ст. 12. [31]А.А. Иванов, В.Г. Луконин, Л.С. Смесова Ювелирные изделия Востока, ст. 12. [32]Ivanov A. Applied arts: metalwork, ceramics and sculpture, p.644. [33] O, bir çox böyük əməllərin icraçısıdır. Lakin hal-hazırda dünya ictimaiyyəti Şahcahanı sevimli arvadı Mümtaz xanımın qəbri üzərində əsrarəngiz Tac-Mahal məqbərəsi ucaltdığına görə yad edir. [34] Hökmdarın üzüyünün daxili tərəfində yazılmışdır: “İki işiq mənbəyinin bir işarədə yaxınlaşmasının ikinçi Sahibi”. Bu üzük yaydan ox atmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ox atarkən böyük barmağı qorumaq üçün həmin üzüyü məhz ona taxırdılar. Bu, bəzək üzüyüdür, lakin döyüş formasına malikdir. [35] А.А. Иванов, В.Г. Луконин, Л.С. Смесова. Ювелирные изделия Востока, ст. 14. [36]LockhartL. NadirShah, p.250-251. [37]BOA, Hatt-ı Hümâyun, 4/134, 19 M 1154 ( 6 Nisan 1741); BOA, Hatt-ı Hümâyun, 5/177. [38]BOA, TS. D. 4109. [39] Münir Aktepe M. Nadir Şah’ın Osmanlı Padişahı İ Mehmet’e gönderdiği Taht-i Tavus Hakkında, s.115. [40]BOA, TS. MA. d, 9571. [41]BOA, HAT, 7/220. [42]Shaw S. Iranian relation with the Ottoman empire in the eighteenth and nineteenth centuries, p.309; Ernest S. Tucker. Nadir Shah’s Quest for Legitimacy in Post-Safavid Iran, p.98-99. [43]Avery P. Nadir Shah and Afsharid legacy, p. 49. [44]Ernest S. Tucker. Nadir Shah’s Quest for Legitimacy in Post-Safavid Iran, p.101-103.Nigar Gözəlova
AMEA Tarix İnstitutunun əməkdaşı,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru
