GADTB Güney Azərbaycan Demokratik Türk Birliyi
GADTB: 1898-ci ildə Çində ölkəni öz aralarında nüfuz dairələrinə bölmək istəyən ABŞ və Avropa müstəmləkəçilərinə qarşı etiraz hərəkatı geniş vüsət almışdı.
Tarixi ədəbiyyatda “İxetuan üsyanı” kimi tanınan milli dirənişin hərəkətverici qüvvələrindən biri “Ədalət və anlaşma naminə yumruq” adlı gizli təşkilat idi. Necə deyərlər, ingilis jurnalistlərinin əlinin yüngüllüyü sayəsində tezliklə bütün Avropa mətbuatı “yumruq” sözündən yapışıb Çindəki hərəkatı bir az da istehza ilə “boksçular üsyanı” adlandırmağa başlamışdı. ABŞ, Böyük Britaniya, Yaponiya, Almaniya kimi aparıcı dünya dövlətlərinin qatıldıqları münaqişə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində dünyanın diqqət mərkəzində dayanan problemlərdən biri idi.
Bakıda, rus dilində çıxan “Kaspi” qəzetinin 30 yaşlı əməkdaşı Əhməd bəy Ağayev də Çinin milli-azadlıq mübarizəsinə laqeyd qalmamışdı. Bir-birinin ardınca “Kaspi”də dərc etdirdiyi “Çin məsələləri” (1 may 1899-cu il, №91), “Çində vəziyyət” (16 fevral 1900-cu il, № 37), “Çində” (8 iyun 1900-cu il, №123), “Çinin faciəsi” (1 iyul 1900-cu il, №142) və s. məqalələrində bu uzaq Şərq ölkəsində cərəyan edən prosesləri işıqlandırmağa çalışmışdı.
Adıçəkilən yazılar təkcə informativ xarakter daşımırdı. Müəllif böyük tarixə və qədim mədəniyyətə malik Səma imperiyasında – Pekində baş verən hadisələrin mahiyyətinə varmağa, onları doğuran tarixi və mənəvi amilləri araşdırmağa, kökündə dayanan səbəbləri üzə çıxarmağa çalışırdı. Çinin timsalında Şərq-Qərb qarşıdurmasına işıq tutmağa can atırdı.
Şübhəsiz, Əhməd bəyin Çin mövzusunda qələmə aldığı məqalələrin ən maraqlısı, dərin fəlsəfi tutuma və geniş ümumiləşdirmə gücünə malik olanı aşağıda tam mətnini rus dilindən tərcümədə “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim etdiyim “Konfutsi və Nitsşe” (“Kaspi”nin 1900-cu il 23 fevral tarixli 42-ci sayında dərc olunmuşdu – V.Q.) yazısı idi.
İlk baxışdan sual yaranır: eramızdan beş yüz il əvvəl yaşamış qədim Çin mütəfəkkiri Konfutsi ilə XIX əsr alman filosofu Nitsşe arasında hansı əlaqə olar? Bir-biri ilə tam zidd mövqedə dayanan bu iki böyük fikir adamı nədən danışa bilərdilər, xəyali görüşdə öz aralarında hansı məsələləri müzakirə edə bilərdilər?
Konfutsi təlimi hökmdar-təbəə və dövlətlərarası münasibətlər sistemində ictimai-siyasi əxlaq prinsipini, borca sədaqət amilini əsas tuturdu. XVII əsrdən etibarən dünya ağalığı fikrinə düşən və yeni müstəmləkələr əldə etmək şövqü ilə nəzərlərini ilk növbədə zəif Şərq ölkələrinə yönəldən Qərb isə kobud, qaba gücə, alov və qana, qorxu və dəhşətə arxalanırdı. Nitsşe isə özünün “fövqəlinsan” nəzəriyyəsi ilə bu yeni Qərb imperializminin apologeti kimi çıxış edirdi.
Çin xalqının mübarizəsinə rəğbətlə yanaşan Əhməd bəy Konfutsi ilə Nitsşeni qarşılaşdırarkən sonuncunun dili ilə qədim həmkarına sərt həyat həqiqətlərinə əsaslanan dərs verirdi: ya güclü olub yaşayacaqsan, istəklərinə uyğun bir dünya quracaqsan, hökmünü diktə edəcəksən, ya da zəiflərin nəsibi ilə – məğlubiyyət, yadelli zülmü və aşağılanma ilə barışacaqsan!
Əzilən, müstəmləkə zülmü altında yaşayan xalqın nümayəndəsi olmasına rəğmən Əhməd bəy Ağayevin Nitsşenin fikirlərinə müəyyən rəğbətlə yanaşdığını sezməmək mümkün deyil. O da təmsil etdiyi mühitin güclü insanlar yetirməsinin tərəfdarı idi. Təzyiq və haqsızlıqlar altında qalan soydaşlarını bu ruhda kökləməyə çalışırdı. Çünki yaxşı başa düşürdü ki, heç bir oyun qaydasının gözlənilmədiyi, güclülərin at oynatdığı, ictimai-siyasi əxlaqın olmadığı cəmiyyətdə ədalətə çağırış sadəcə zəiflərin heç yerdə eşidilməyən fəryadından başqa bir şey deyildir. Mövcud həyat şərtləri elə idi ki, təkcə ədalətsiz işlər görmək üçün deyil, ədaləti qorumaq üçün də güclü, ötkəm olmaq, heç nədən qorxub çəkinməmək tələb edilirdi.
Əslində, belə bir tələb bütün zamanlar üçün aktualdır, keçərlidir.
Yeri gəlmişkən, Əhməd bəy sadəcə sözdə güclü olmağa çalışmırdı. Əməldə, şəxsi həyatda da bunun nümunəsini göstərməyə çalışırdı. Bir misal gətirim. 1906-cı ilin fevralında bütün Cənubi Qafqazın baş ağrısına, fəlakətinə çevrilmiş “erməni-müsəlman” münaqişəsini nizama salmaq məqsədi ilə Qafqaz canişini qraf İ.İ.Vorintsov-Daşkovun yanında “barışdırıcı qurultay” çağırılmışdı. Qurultayda canişinliyin ali rəhbərliyi, Azərbaycan türkləri və erməni tərəfin hər birindən 30 nümayəndə iştirak edirdi. Ermənilərin və onlara havadarlıq edən rus hakimiyyətinin qeyri-səmimi sülh çağırışlarının mənasızlığını qətiyyətlə ortaya qoyan Əhməd bəy canişininin üzünə qurultay iclaslarının protokolunda yer alan aşağıdakı xahiş deyil, tələb dolu sözləri deməkdən çəkinməmişdi:
“Mən özüm bəy və ağayam. Burada deyirəm: əgər mənə hücum etsələr, evlərinə od vurub yandıracağam. Biz “Daşnaksütyun”un və bütün erməni təşkilatlarının buraxılmasını tələb edirik. Mən buradan rus hakimiyyət dairələrinə müraciət edirəm: bizi erməni silahlı dəstələrindən qoruyun. Ya “Daşnaksütyun”u ləğv edin, ya da bizim təşkilatlanmağımıza imkan verin. Silah tələbi nonsens olsa da, ziyanın ödənilməsi məsələsi ermənilərin xeyrinə həll edilərsə, bu, qaçılmazdır”.
Və ardınca hərbi-siyasi xarakterli “Difai” təşkilatının yaradılmasında fəal iştirakçıları sırasında yer almışdı.
Təqdim olunan yazı zənnimcə, həm də ötən əsrin əvvəllərindəki rus dilli Azərbaycan jurnalistikasının və onun aparıcı nümayəndələrinin birinin intellektual səviyyəsini, yazı mədəniyyətini, nəzəri hazırlığını, fəlsəfi ümumiləşdirmə qabiliyyətini nümayiş etdirmək baxımından da uğurlu nümunədir.
Konfutsi və Nitsşe
(Çin işləri haqda)
Əhməd AĞAOĞLU
Konfutsi – Ah, nə xoş təsadüf! İcazə ver, səni bağrıma basım, ey mənəvi qardaşım!
Nitsşe – (onu iddialı tərzdə və nifrətlə süzərək) – Lütfən, bu gülünc məhrəmanəliyi bir tərəfə buraxın. Bayağı yarınmaq mərəzindən, xüsusən də çinsayağı sevinc izharından daha əttökən bir şeyi təsəvvürümə belə gətirə bilmirəm. Aralıdan da danışmaq olar…
Konfutsi – Ey müdrik, demək, siz də belə imişsiniz!
Nitsşe – Bəli, ey müdrik! Mən də beləyəm.
Konfutsi (kənara) – Amma bu Qərb şeytanlarının hamısı – ağıllısı da, dəlisi də, aqili də, nadanı da bir-birinin tayıdır. Necə də vəhşi irqdir!
Nitsşe – Sizə nə lazımdır?
Konfutsi – (cidalarının uclarına keçirdikləri çinli başları ilə meydanda at səyirdən, bir neçə çinli əyanı isə saçlarından yapışıb arxalarınca sürüyən fransız və alman süvarilərini göstərərək) Bu nədir belə?
Nitsşe – Bizə nə lazımdırsa, odur.
Konfutsi – Necə? Bu vəhşilik sizi heç hiddətləndirmir? Ürəyinizdə azacıq da olsa, insaf və mərhəmət hissi oyatmır?
Nitsşe – Qətiyyən! Əksinə, qarşımda açılan mənzərə mənə son dərəcə nəfis, dadlı bir zövq verir. Gördüyünüz hər şeyə qadir, hər şeyi hökmü altında tutan, qarşısında diz çökdürən Gücün təntənəsidir. Mən o Gücün vurğunuyam. Onun hər təzahürü qəlbimi indiyə qədər dadmadığım sevinc, fərəh və məmnunluq hissləri ilə doldurur. Mən bu Gücə gənc aşiqin sevgilisinin gözəlliyinə heyran olduğu qədər heyranam. Mən səmaları, huri-mələkləri, onların qəlb oxşayan təranələrini buraxıb fəlakətlərlə dolu Yer üzünə ondan ötəri enmişəm ki, bu buğlanan qandan, bu heydən düşmüş bədənlərin son can çəkişməsindən zövq alım. Ey böyük Güc, sən öz əbədi möcüzələrinlə necə də möhtəşəmsən, necə də ağıl irişməzsən!
Konfutsi – (təəccüblənmiş və özünü itirmiş halda) – Deməli, gördüyün dəhşətli mənzərələr sənin ürəyində heç bir mərhəmət, insaf hissi oyatmır?
Nitsşe – Əsla! Qətiyyən! Yox bir rəhm, insaf, mərhəmət… Ha-ha-ha. Bütün bunlar bayağı hisslərin nümayişindən başqa bir şey deyil. Bir vaxtlar sənin kimi divanələr bəşəriyyətin başını belə miskin oyunlarla aldadırdılar. Lakin artıq o zamandan dörd min ildən çox keçib. Əgər indi də bu cür şeylər söyləmək fikrinə düşsəydin, çox gülünc görünərdin! Müdrik kəlamlarınla birlikdə camaatın baxıb əylənməsi üçün səni bir vitrin arxasında, qəfəs içərisində oturtmaq lazım gələrdi.
Konfutsi – Amma insaf və rəhm hissi duymadan həyatda necə yaşamaq olar? Mən belə vəziyyəti əsla anlaya bilmirəm. Yəqin ki, yalnız meşələrdə daldalanan vəhşilər və insan qatilləri buna qadir ola bilərlər.
Nitsşe – Bayağı, boş sözlərinizi, bəlağətli kəlamlarınızı özünüzə saxlayın. Onlara qulaq asdıqca adamın ürəyi bulanır. Doğrudanmı siz – köhnə dünya müdrikləri bəşəriyyətin əsrlər boyu anaş qırt toyuq kimi sizin bayağı ideya və hiss falı üzərində oturmalı olduğunu güman edəcək dərəcədə səfehsiniz? Bu, mümkün iş deyil. İnsanlıq kifayət qədər əzab çəkib, sizin çürük qoza dəyməyən boş ideyalarınız naminə kifayət qədər göz yaşı axıdıb. Bəşəriyyət indi artıq özünü tanıyıb, öz yolunu tapıb. Odur ki, siz – vaxtı keçmiş köhnə müdriklər yalnız isterikalı qadınların, əsəb pozğunluğundan, ya da vərəmdən əziyyət çəkən kişilərin arasında dəbdəsiniz. Sizin zamanınız keçib, indi fövqəlinsanların dövrüdür.
Konfutsi (təəccüblənmiş halda) – Kimin dövrüdür?
Nitsşe (təbəssümlə) – Fövqəlinsanların!
Konfutsi – Fövqəlinsan nə deməkdir?
Nitsşe – Fövqəlinsan? Valderzee, Kitçener, Robert, Çemberlen – müasir həyatın bütün “böyük” xadimləri və gələcəyi yaradanlar! Onlar əski dövrlərin sizin kimi bayağı müdriklərinə, sizin miskin rəhmdillik hissinizə birdəfəlik arxa çevirib sağlam, güclü kişilərə xas böyük və həqiqi yol tapmış insanlardır. Onların günün birində meydana çıxacaqlarını hələ neçə min il əvvəl şanlı müəllimim Zərdüşt öz ölməz kitabında müjdə vermişdi. Bəşəriyyət əsrlər boyu bu nəhəng insanları dünyaya gətirmək üçün doğuş ağrıları çəkib. Və nəhayət, onlar doğuldular! Odur ki, indi mənim təntənə anımdır, ey ağlını itirmiş qoca müdrik!
Konfutsi – Axı bu insanlar başqalarından hansı keyfiyyətləri ilə fərqlənirlər? Sənin kimi divanələr bəşəriyyətin başını daim belə oyunlarla qatmağa çalışıblar…
Nitsşe – Soruşursan, nə ilə fərqlənirlər? Onunla fərqlənirlər ki, həmin adamları velosiped sürməyi bacaran, qılıncoynatma ilə məşğul olan xüsusi qadınlar doğublar. Onlar Skandinaviyanın qranit qayaları kimi sərtdirlər, Himalay dağları kimi ucadırlar, okean kimi intəhasızdırlar. Onların soyuq ağlı öz böyüklüyü ilə hissiyyata qapılanların ürəklərini əzərək məhv edib. Nəticədə insan adlanan məxluq nəhayət, sözün həqiqi mənasında insana çevrilib, öz-özünü tapıb, həqiqətən də yaradılışın “incisi” olub. O, uzun əsrlər boyu sən və sənin kimilərin əxlaq haqqındakı miskin, bayağı təlimlərini, öz həmcinslərinə münasibətdə mənasız insaf, rəhmdillik, məhəbbət barədəki nəzəriyyələri ilə ayaqlarına vurulan buxovlardan qurtulub… İnsaf, rəhmdillik, məhəbbət?! Siz bu bayağı uydurmalarınızla bəşəriyyəti cəhalət içində saxlayırdınız, insanların fəaliyyətini məhdudlaşdırırdınız, şəxsiyyətini əzirdiniz, təbiətlərinin bütün parlaqlığı və böyüklüyü ilə meydana çıxmasına imkan vermirdiniz. İndi bu miskin prinsipləriniz haradadır? Artıq bizim dövrdə adamlar böyük və qadir Gücün sayəsində onların əsarətindən azad olublar!
Konfutsi (bərk həyəcanlanmış halda) – İcazə verin, icazə verin! Bax, siz deyirsiniz ki, belə prinsiplər mövcud deyil. Amma mən onları dörd bir yanımızda görürəm, mövcudluqlarından dörd bir tərəfimdə xəbər tuturam. Meşə talasında cəh-cəh vuran quşların səsində, dərədən axan çayın şırıltısında, qürub çağının yüngül mehindən tərpənən yarpaqların xışıltısında, insanların müsibət və əzablarından riqqətə gələn ürəyimin döyüntüsündə – hər yerdə, hər yanda məhəbbətə, mərhəmətə, insafa çağırışlar eşidirəm. Bütün təbiət, onun külli qanunları, harmoniyası və ahəngi bu çağırışla doludur.
Nitsşe (nifrət hissi ilə) – Qoca, görürəm, nə arxada qalan illər, nə saç-saqqalına düşən dən səni köhnə, uşaq xəstəliyindən, sadəlövhlük mərəzindən xilas edə bilməyib. Sən heç fırtına zamanı meşədə olmusan? Kiçik budaqların necə əyildiyini, biri-birinə dolaşdığını, şaqqıltı ilə qırıldığını, kol-kosun köklü-köməcli havaya uçduğunu görmüsənmi? Yalnız əsrləri yola vermiş qüdrətli palıdlar, bir də göylərə baş çəkən şam ağacları fırtınanın gücünə sinə gərib məğrur və sarsılmaz dayanırlar. Yaxud meşədə qəzəblənmiş şirin dəhşətli nərilti ilə dörd bir yana qorxu və dəhşət saçaraq sıçramasının şahidi olmusanmı? Belə hallarda ətraf ölü sükutuna qərq olur. Sənin bütün qalan vəhşi heyvanlarının və quşlarının hamısı öz yuvalarında, yaxud yarpaqların arasında gizlənir. Bir canlının hənirtisi eşidilmir. Yalnız şir qüdrətli, əzəmətli sıçrayışlarla meşədə cövlan edir. Oxşar şey insanların həyatında da baş verir. Axı adamlar da mahiyyət etibarı ilə eyni vəhşilərdir. Onların arasında yalnız ən güclülər, ən qüvvətlilər zəfər çalır. Hər zaman da zəfər çalacaqlar. Ey müdrik məsləkdaşlarım, siz uzun müddət səfeh uydurmalarınız, olmayan əxlaq haqda bir-birinə zidd sayıqlamalarınızla insanların başını doldurub doğru yoldan azdırmağa çalışıbsınız. Axı kimi sevməli, kimə mərhəmət göstərməli? Öz zülmkarlarına, qaniçənlərinə daha böyük hörmət və itaətlə yanaşan bu mənasız, məzmunsuz, bayağı məxluqlardan ibarət insan sürüsünəmi? Bu hərcayı yığnağamı? Belə vəziyyət özünə hörmət edən heç bir insanın nəzərində ləyaqətli və sərfəli ruhi hal sayıla bilməz.
Konfutsi (özünü tamam itirərək) – Necə? Siz elə hesab edirsiniz ki, ədalət hissi də mövcud deyil?
Nitsşe – Əlbəttə, mövcud deyil. Daha doğrusu, ədalət var, lakin o, yalnız Gücə əsaslanır. Zəif, miskin, mağmun olan hər kəs ədalətə çağırır, ədalət şüarına tapınmağa çalışır. İctimai gücün, cəzanın bütün qüdrəti gücsüzlük, zəiflik və təslimçiliyin məhvinə yönəldilməlidir, onların müdafiəsinə və şirnikləndirilməsinə yox! Həyat zəiflərin, şikəstlərin, qocaların, yoxsulların, xəstə və imkansızların rahat yaşamaq imkanı tapdıqları xeyriyyə sığınacağına çevrilə bilməz! Belə xeyirxahlıq göstərmək fikrinə düşənlər bəşəriyyətin ən qəddar düşmənləridir. İctimai intiqam qılıncı ilk növbədə onlara qarşı çevrilməlidir. Məsələn, siz çinlilər niyə bu dünyada yaşayırsınız, öz mənasız hörükləriniz, cılız və gücsüz bədənlərinizlə nəyə görə bu qədər yer tutursunuz? Siz insan şəklində zühur etmiş qarışqalara bənzəmirsinizmi? Nə üçün qüdrətli, qarşısıalınmaz, gücü aşıb-daşan bir lokomotiv öz zəfər yolunda insan nəslinin qarışqaları olan sizlərə rəhm etməlidir, sizi əzib keçməməlidir? Sadəcə siz çinlilərin əzab çəkməmələri üçün niyə saxta əxlaqın və digər bayağı hisslərin çoxəsrlik buxovundan xilas olmuş güclü insanlar yenidən könüllü şəkildə özlərini qaranlıq hücrələrdə qapatmalı, iradələrinin məğrur təbiətlərinin diktə etdiyi şəkildə meydana çıxmasına imkan verməməlidirlər? Əgər qocafəndi səfehliyinlə belə bir şeyin mümkünlüyünə ümid bəsləyirsənsə, o zaman səni pəjmürdə etməliyəm: heç bir rəhm olmayacaq. Fövqəlinsanlar sənin dediyin insaf, mürüvvət, rəhm hissinə bütün varlıqları ilə nifrət bəsləyirlər.
Konfutsi (göz yaşları axıdaraq) – Bəs onda bizim halımız necə olacaq? Necə xilas yolu tapacağıq?
Nitsşe – Güclü olun! O zaman hüquq da, ədalət də sizin tərəfinizdə olacaq!
Konfutsi (ani bir ümid qığılcımı ilə) – Bəs necə güclü ola bilərik?
Nitsşe – Fövqəlinsanlar nə eləyiblərsə, siz də o yolla gedin. Təbiəti təqlid edin. Görürsünüz, o, necə qüvvətlidir, necə hiyləgərdir! Lazımi məqamlarda xəyanətə varacaq dərəcədə satqındır. Amma bununla belə, həm də müdrikdir. Bütöv bir əqli və fiziki tərbiyə sisteminə qarşı amansızdır. Övladlarınızı yenidən tərbiyə edin. Onların əsəblərini, əzələlərini, fikirlərini, hisslərini, hərəkətlərini dəyişdirin. Onlara yalanı həqiqət formasında deməyi öyrədin. Belələri arasından sizin siyasətçiləriniz, diplomatlarınız, vətənpərvər şüarlarla ortaya atılan jurnalistləriniz yetişəcək. Onlara qəddarcasına, rəhm nə olduğunu bilmədən öldürməyi, soyub-talamağı, dağıdıb viran qoymağı öyrədin. Belələri arasından sizin əsgər və generallarınız çıxacaq. Onlara gözlərini də qırpmadan yalan danışmağı, kələk gəlməyi öyrədin – belələri sizin kommersantlarınız, birja məmurlarınız, gömrükçüləriniz olacaq. Onlara ölüm saçan silahların gücünü böyük məmnunluqla təsvir etməyi öyrədin – belələri sizin gələcək alimləriniz kimi yetişə bilərlər.
Keçmiş allahlarınızı unudun. Daim güc və qüdrətinizi artırmaq haqda düşünün. Zaman keçdikcə, siz güclü olacaqsınız. Güclü olanda hər kəs sizdən qorxacaq, sizə hörmətlə yanaşacaq. Və o zaman məhəbbət, ədalət, rəhm və insaf kimi bayağı hisslərə heç bir ehtiyacınız qalmayacaq!
Konfutsi (gücsüz əllərini göyə qaldıraraq titrək səslə) – Ey əcdadların ruhları, köməyimizə gəlin! Dünyanın o biri başından olan bu şeytan qəlbimi oğurlamaq, onu vəhşi heyvanların vücuduna köçürmək istəyir.
Nitsşe (nifrət hissi ilə) – Əcdadlarının ruhunun bu məsələyə heç bir dəxli yoxdur. Güclü olmaq istəyirdin, mən də yolunu göstərdim. Hörmət sahibinə çevrilmək üçün sənin dediyin kimi vəhşi, mənim dediyim kimi fövqəlinsan olmaq lazımdır. Əgər belə bir dəyişməni, yeniləşməni mümkün saymırsansa, o zaman bütün tayfanla birlikdə məhv ol!
Rus dilindən tərcümə edən: Vilayət Quliyev
